کاسبی با کرونا
انتشار شایعات و سوءاستفاده برخی چهره‌های شناخته شده از وضعیت ملتهب جامعه به دنبال شیوع کرونا، و همچنین احتکار و گران‌فروشی اتفاق تازه‌ای نیست. هر بار با درگیر شدن افکار عمومی با یک سوژه مهم جمعی، عده‌ای از فرصت سوءاستفاده کرده یا دست به تبلیغ اقلامی می‌زنند که حتی معلوم نیست استانداردهای لازم را دارد یا خیر. برخی نیز نسخه‌های بدون پایه و اساس برای دوری از بیماری تجویز کرده و در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌کنند. از سوی دیگر، بازار احتکار و گران‌فروشی هم داغ شده، قیمت برخی اجناس تا چند برابر وضعیت عادی بالا می‌رود و قفسه فروشگاه‌ها از کالاهای ضروری خالی می‌شود. این‌بار هم بعد از روزهای پرالتهاب اواخر بهمن که خبر انتشار ویروس کرونا در ایران میان تایید و تکذیب مسوولان پاسکاری می‌شد، سرانجام اوایل اسفند این خبر از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی رسما تایید شد و مردم که از مدت‌ها قبل با اخبار ضدونقیض از ورود کرونا به کشور دست و پنجه نرم می‌کردند با حجم بیشتری از استرس روبرو شدند، استرسی که طبیعتا واکنش‌های زیادی از جمله افزایش تقاضا برای خرید ماسک، موادضدعفونی‌کننده و ... را به دنبال داشت و همین تقاضا هم فضا را برای سودجویان در بخش‌های مختلفی فراهم کرد از سلبریتی‌هایی که یک‌شبه پزشک شدند تا محتکرانی که ماسک و ژل ضدعفونی انبار کردند تا با سوءاستفاده از نیاز مردم به چندبرابر قیمت واقعی بفروشند. اما این میان چند پرسش اساسی مطرح است که فراتر از انتشار ویروس کرونا باید به آن پرداخته شود، اینکه چرا با بروز شرایط بحرانی در کشور، بازار شایعات رونق می‌گیرد و بسیاری از افراد از هر موضوعی به دنبال کسب سود شخصی هستند؟ مردم در بمباران اخبار منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی چگونه باید خبر درست را از نادرست تشخیص دهند و اساسا چگونه می‌شود موارد مربوط به شایعات و تبلیغات دروغ در شبکه‌های اجتماعی به دنبال بروز یک معضل خاص را به صورت رسمی پیگیری کرد؟
رونق بازار شایعه و افزایش قیمت
در ضعف اطلاع‌رسانی رسمی
یک روز از انتشار خبر رسمی شیوع کرونا در ایران نگذشته بود که ماسک و ژل ضدعفونی در داروخانه‌ها نایاب شد. تقریبا هیچ داروخانه‌ای نیست که یک برگ کاغذ با این جمله که «اقلام بهداشتی مقابله با کرونا را نداریم» پشت شیشه خود نزده باشد و هیچ فروشگاه بزرگ و کوچکی نیست که قفسه اقلام بهداشتی و ضدعفونی آن خالی نشده باشد. اگرچه بخشی از این اتفاق ناشی از ترس و استرس جمعی مردم برای رویارویی با شرایط نامعمول پیش آمده است اما برخی رفتارهای هیجانی هم ناشی از شایعه‌سازی‌ها درشبکه‌های اجتماعی و اخباری است که مدام دست به دست شده و اعلام می‌کنند به دنبال بروز کرونا به زودی قحطی و کمبود موادغذایی و بهداشتی هم در کشور رخ می‌دهد که اغلب چیزی جز افزایش تنش در میان مردم ندارد، نتیجه این وضعیت کار را به آنجا کشانده که مشاهدات از داروخانه‌ها و فروشگاه‌های عرضه محصولات پزشکی در مرکز پایتخت از افزایش بیش از ۲۰ برابر قیمت ماسک حکایت دارد که ماسک قابل شست‌وشو با قیمت مصوب ۱۸۰ تومان را با قیمت چهارهزار تومان به فروش می‌رسانند، ژل ضدعفونی دست تا صدهزارتومان افزایش قیمت داشته و حتی ماسک 50 هزارتومانی هم در برخی فروشگاه‌ها دیده می‌شود. این وضعیت درحالی است که هر روز اخباری از کشف انبار احتکار ماسک و ژل ضدعفونی هم از سوی پلیس منتشر شده و پلیس پیشگیری مدام از مردم تقاضا می‌کند که موارد مشکوک را گزارش کنند اما پرسشی که مطرح می‌شود این است که مردم چرا شایعات را باور می‌کنند که به دنبال آن با بروز رفتارهای هیجانی راه برای سودجویی عده‌ای هموار شود؟ علی سعیدپور، کارشناس سلامت و رسانه درباره این موضوع به «تعادل» گفت: اساسا توده مردم همیشه به شایعه توجه بیشتری نشان می‌دهند، چون شایعه ساختار ساده فهم‌تری برای عموم مردم دارد. پاسخ اینکه چه چیزی می‌تواند مانع گسترش آن در جامعه شود، این است که افزایش سواد عمومی و با گسترش شبکه‌های اجتماعی، سواد رسانه‌ای و دسترسی سریع‌تر و بهتر به منابع خبری معتبری که اخبار را به سرعت و بدون سانسور در اختیار مخاطب قرار دهد، بازار شایعه را کوچک می‌کند.
او افزود: در اتفاقات اخیری که شاهدش هستیم هیچ‌کدام از فاکتورهایی که می‌تواند بازار شایعه را کم رونق کند شکل نگرفت. در ماجرای کرونا هم همین اتفاق افتاد؛ اخبار رسمی اعلام شده از سوی وزارت بهداشت و متعاقب آن خبرگزاری‌ها بسیار عقب‌تر از واقعیتی است که در جامعه رخ می‌دهد. این رویه که پیشتر هم فراوان دیده‌ایم، سبب می‌شود مردم به بازار مکاره‌ای رجوع کنند که راست و دروغ، توأمان عرضه می‌شود و نمی‌توان به‌راحتی سره از ناسره تشخیص داد.
زنجبیل کیلویی 120 هزار تومانی از کجا آمد؟
تنها اقلام بهداشتی و ضروری نیستند که در فضای به وجود آمده جامعه نایاب شدند، بلکه باز هم اخبار غیررسمی پزشکی در شبکه‌های اجتماعی زمینه را برای گران‌فروشی برخی موادغذایی هم فراهم کرد. فهرستی از موادغذایی برای مقابله با کرونا به نقل از پروفسور مجید سمیعی و برخی پزشکان دیگر در اغلب گروه‌های مجازی دست به دست می‌شود که حکایت از آن دارد، زنجبیل، لیموترش، سیر و ... برای مقابله با ویروس کرونا مفید است، موادغذایی که واقعا معلوم نیست آیا این ویروس را از بین می‌برد یا خیر با این حال مردم در شرایط نبود اطلاع‌رسانی رسمی هر موضوعی را جدی گرفته و برای حفظ سلامتی انجام می‌دهند. نتیجه این وضعیت سبب آن شده که زنجیبل، سیر، لیموترش در حال حاضر جزو کالاهای لوکس به شمار می‌رود. بر اساس مشاهدات میدانی، زنجبیل تازه در خرده فروشی‌ها کیلویی ۱۲۰ هزارتومان و لیموترش و سیر نیز کیلویی ۵۰ هزار تومان به فروش می‌رسد. به این ترتیب سعیدپور درباره این موضوع و در پاسخ به اینکه مردم درست و نادرست بودن اخبار سلامت را در این شرایط از کجا پیگیری کنند، بیان کرد: وزارت بهداشت تأکید دارد که اخبار درست را از وب‌سایت ما پیگیری کنید. اما خب به‌خوبی می‌دانیم که اخبار رسمی این وزارتخانه در ماجرای اخیر تنها بخشی از واقعیت بوده است و نه همه واقعیت. در این شرایط برخی از رسانه‌های فضای مجازی که از سوی گروه‌های مرجع در حوزه پزشکی هدایت می‌شوند و وابستگی دولتی هم ندارند شاید بهترین باشند، چرا که با ارتباطات صنفی و گروهی با پزشکان متخصص و پرستاران بخش‌های عفونی بیمارستان‌ها می‌توانند اخبار جسته‌گریخته بهتری از وضعیت حاکم بر مراکز درمانی کسب کنند. هرچند این اخبار به دلیل پراکندگی و عدم انسجام باز هم در هم ریخته و غیرقابل استناد است.
او افزود: در اینجا به نظر می‌رسد روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها با مراجعه به این مراجع غیررسمی، اما معتبر می‌توانند به تجمیع این اطلاعات و اخبار و سامان‌دهی آنها و مقایسه با آنچه به صورت رسمی منتشر می‌شود تصویری دقیق‌تر از فضای مه گرفته درمانی کشور ارایه کنند. یعنی رسانه‌ها علاوه بر اخبار رسمی وزارت بهداشت به اخبار این منابع نیز توجه کرده و در صورت امکان ارتباط با پزشکان فعال در مراکز درمانی، اقدام به جمع‌آوری آمار و تجمیع اطلاعات و ارایه اخبار به مردم کنند که این موضوع می‌تواند شامل پاسخگویی به برخی شایعات فضای مجازی مبنی بر بایدها و نبایدهای تغذیه هم باشد، از جمله آنکه مردم واقعا باید چه موادغذایی را بخورند و چه پرهیز غذایی را رعایت کنند اما متاسفانه در فضای رسمی رسانه هم گاه دیده می‌شود به همان فهرست‌های بدون منبع شبکه‌های اجتماعی استناد شده و در نهایت کار به جایی می‌رسد که ماده غذایی مانند زنجبیل تا 120 هزارتومان قیمت پیدا می‌کند.
سلبریتی‌ها باز هم پزشک شدند
رویداد دیگر در فضای مجازی اما مربوط به برخی از سلبریتی‌ها و اینفلوئنسرهای اینستاگرامی بود که بدون هیچ تخصصی شروع به ارایه تجویزها پزشکی کرده‌اند. در این میان یکی از بازیگران زن سینما و تلویزیون نیز با انتشار ویدیویی از خود اقدام به تبلیغ شربتی گیاهی کرده و ادعا کرده بود که این شربت می‌تواند با کروناویروس مقابله کند؛ ادعایی که واکنش بسیاری از کاربران فضای مجازی را نیز درپی داشت و بسیاری متعجب بودند که چطور فردی با تحصیلات مترجمی زبان اقدام به تجویز دارو برای درمان این ویروس کرده است؛ آن هم ویروسی که تاکنون هیچ‌یک از پزشکان جهان نتوانسته‌اند دارویی برای درمانش معرفی کنند.
چهره‌های مشهوری که تبلیغاتچی شدند
اما برخی سلبریتی‌ها کرونا را به سوژه‌ای برای تبلیغات تبدیل کردند که البته کارشناسان معتقدند چنین اقداماتی بیشتر ضدتبلیغ است تا تبلیغات، برای مثال چند روز گذشته یکی از خواننده‌های سرشناس کشور با حضور در یک مرکز خرید به قصد تبلیغ این مجتمع تجاری، کرونا و سیستم رعایت بهداشتی این مرکز تجاری لوکس را سوژه تبلیغات قرار داد که در شبکه‌های اجتماعی بازخورد منفی از طرف برخی کاربران هم نسبت به این هنرمند و هم نسبت به مدیریت این مرکز تجاری داشت که از نگرانی مردم و وضعیت بحرانی، ابزار تبلیغات و کسب درآمد درست کرده‌اند. علی سعیدپور، کارشناس رسانه و روزنامه‌نگار حوزه سلامت درباره این موضوع به «تعادل» گفت: همانطور که ملتهب شدن فضای جامعه به ضرر کسب‌وکارهای روتین است، شاهدیم که در چنین شرایطی زمینه کسب درآمد گروهی با استفاده از فضای ملتهب فراهم می‌شود. مثلاً در ماجرای اخیر شاهد تبلیغات انواع اقلام ضدکرونا بودیم. در حالی که یک مخاطب آگاه به‌خوبی از بی‌فایده بودن این اقلام مطلع است، اما در غیاب مواردی که پیشتر ذکر شد، یعنی ناآگاهی رسانه‌ای و نبود جریان اطلاع‌رسانی شفاف و قوی در جامعه، افرادی هم هستند که به‌راحتی در دام این تبلیغات کذب می‌افتند. سال‌هاست که کاذب بودن اثرگذاری انواع داروهای چاقی و لاغری و... که در شبکه‌های ماهواره‌ای تبلیغ می‌شود زیر سوال رفته است، اما با این حال این تبلیغات همچنان ادامه دارد و هنوز برخی مخاطب این اقلام هستند. در هر حال در شرایطی از این دست امکان سوءاستفاده نیز بسیار فراهم است که باید اطلاع‌رسانی عمومی برای آگاهی به مردم مانع آن شد.
