از وزارتخانه شدن تا تیر خلاص کرونا

ریحانه جاویدی|

سال 98 برای حوزه میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور سال پر فراز و نشیبی بود. اگرچه مانند هر سال به دلیل کمبود بودجه، مدیریت ناکارآمد و همچنین حوادث طبیعی خسارت‌های بسیاری به بناهای تاریخی و تاسیسات گردشگری وارد شد اما امسال چند پرونده بلاتکلیف این حوزه در نهایت به سرانجام رسید. از وزارتخانه شدن سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری تا ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی و بازگشت الواح هخامنشی به کشور بعد از 80 سال. با این حال روزهای انتهایی سال، شیوع کرونا همه ابعاد این حوزه را دستخوش تحول و البته تعطیلی کرد. درآستانه عید نوروز زیرساخت‌های گردشگری کشور از اقامتگاه‌ها تا آژانس‌های مسافرتی خسارت سنگینی را متحمل شده و بسیاری از راهنمایان گردشگری هم به صورت موقت شغل خود را از دست داده‌اند تا به این ترتیب اگرچه نیمه نخست سال 98 برای گردشگری و میراث‌فرهنگی کشور روند مطلوبی داشت در نیمه دوم همه‌چیز به سمت تلخی پیش رود. در این گزارش به مهم‌ترین اتفاقات میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور نگاهی انداختیم و فهرست مختصری را برای مرور آنچه در یک سال بر میراث فرهنگی و گردشگری رفته است، تهیه کردیم.

     خسارت سیل به میراث و گردشگری

سیل فروردین 98 اگرچه در ابعاد مختلفی از جمله مزارع کشاورزی، منازل مسکونی و راه‌ها خسارت داشت اما حوزه بناهای تاریخی و تاسیسات گردشگری را هم رها نکرد. بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، در حوزه صنایع‌دستی ۱۵۰ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان و در بخش گردشگری هم ۱۵۰ میلیارد تومان خسارت بر اثر باران به تاسیسات وارد شد. از سوی دیگر به ۸۰۰ اثر تاریخی هم حدود ۳۸۵ میلیارد تومان خسارت ناشی از سیل تنها در فروردین ماه امسال وارد شده است و با تکیه بر پایش‌ها و بررسی‌های میدانی صورت گرفته بنا بر اعلام معاون میراث فرهنگی کشور بیشترین خسارت‌ها در استان‌های لرستان حدود ۵۰ میلیارد تومان، خوزستان حدود ۴۵ میلیارد تومان و گلستان حدود ۴۰ میلیارد تومان بوده است. با این حال نه تنها وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خسارت سیل فروردین ماه را جبران نکرد، بلکه هنوز آمار دقیقی ازخسارت سیل‌های پاییز و زمستان هم از سوی مسوولان این وزارتخانه اعلام نشده و مشخص نیست در نهایت قرار است جبران مالی این آسیب‌ها از چه محلی تامین شود.

     سازمان میراث فرهنگی، وزارتخانه شد

بعد از سال‌ها بلاتکلیفی در نهایت مرداد 98، شورای نگهبان وزارتخانه شدن سازمان میراث فرهنگی را تایید کرد و به این ترتیب نوزدهمین وزارتخانه در کشور تاسیس شد. وزارتخانه‌ای که البته هنوز هم در عملکردش تغییر مثبتی ایجاد نشده و انتقادهای کارشناسان و فعالان هنوز هم به این طرح به قوت خود پابرجا بوده و هنوزهم تکلیف شرح وظایف برای وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است که باید در قالب لایحه به مجلس ارایه شود، معلوم نیست. حرمت‌الله رفیعی، رییس انجمن دفاتر مسافرت هوایی و گردشگری کشور درباره تعیین تکلیف وزارتخانه شدن سازمان بعد از شش سال تلاش به عنوان یکی از اتفاقات مهم سال 98، به «تعادل» گفت: وزارتخانه شدن در مجموع اتفاق خوبی بود چرا که نظارت مجلس روی عملکرد وزیر را رقم زد در حالی که در سال‌های قبل ریاست سازمان در جایگاه معاون رییس‌جمهور به هیچ نهادی پاسخگو نبود بنابراین طرح‌های بدون حساب و کتاب کاهش داشته و همچنین کمتر شاهد تاخیر در مصوبات بودیم.اما از سوی دیگرنگرانی که هنوز هم وجود دارد این است که استانداران و نمایندگان ممکن است برای استان‌های خود پیشنهاد مدیرکل بدهند چون انتصاب مدیرکل در اختیار وزیر نمی‌تواند باشد و ممکن است در سال‌های آینده شاهد انتصابات بدون ربط و ایجاد رانت در استان‌ها باشیم. ما اساسا با هر گونه تغییر و جابه‌جایی‌ها در مدیران مخالفیم و یکی از دلایل برای اصرار در وزارتخانه شدن جلوگیری از این تغییر و تحولات بود چرا که سازمان شاهد تغییر گسترده رییس بود.

     گسترش تبادلات موزه‌ای میان ایران و دنیا

بعد از تصویب برجام یکی از اتفاقات مثبتی که در زمینه میراث‌فرهنگی رخ داد افزایش تبادلات اشیای موزه میان ایران و سایر کشورها بود. در سال 98 اگرچه امریکا از برجام خارج و این برنامه دچار نوساناتی شد اما این تبادلات فرهنگی همچنان حفظ شد. به‌طوری‌که در سال 98 سه نمایشگاه از آثار موزه میان ایران، هلند، اسپانیا و چین برگزار شد. اواسط مرداد 98، در ادامه دوره ده ماهه نمایش آثار موزه درنتس هلند در ایران که از مهر 97 شروع شده بود، وزارت میراث فرهنگی اعلام کرد که ۵۸ هزار و ۴۲۰ گردشگر داخلی و خارجی طی ده ماه گذشته از نمایشگاه آثار تاریخی هلند در موزه ملی ایران دیدن کرده‌اند. این نمایشگاه در حالی برگزار شد که اردیبهشت ماه 98 هم تعدادی از آثار تاریخی موزه ملی ایران که متعلق به دوره هخامنشی تا صفوی بوده است به موزه ملی چین برای برپایی نمایشگاهی به نام تمدن‌های آسیایی منتقل شد. نمایشگاهی با گذشت یک ماه از برگزاری آن آنطور که رییس کل موزه ملی ایران خبر داد، حدود ۶۰۰ هزار نفر از آن بازدید کردند.  اوایل فروردین 98 هم 196 اثر تاریخی ایران از دوران ماقبل تاریخ تا دوره اسلامی برای نمایش به موزه آلیکانته اسپانیا فرستاده شد که از جمله می‌توان به اشیای کشف شده بسیار قدیمی از رودبار گیلان با ۲۳۰ هزار سال قدمت، اشیای مختلف با قدمت 10 و 7 هزار سال، نامه شاه عباس صفوی به فیلیپ سوم پادشاه وقت اسپانیا مبنی بر معرفی نخستین سفیر ایران و قرآن بسیار نفیس با قدمت چهارصد ساله اشاره کرد و به دنبال این نمایشگاه بعد از حدود پنج ماه، 300 شیء تاریخی از موزه آلیکانته اسپانیا به موزه ملی ایران ارسال شد تا توافق دو طرف در‌خصوص برپایی نمایشگاه مشترک رعایت شود.

     تسهیلاتی که به فعالان گردشگری داده نشد

اوایل سال 98 به دنبال درخواست علی‌اصغر مونسان، وزیر میراث‌فرهنگی و گردشگری از رییس‌جمهور و بعد از موافقت رییس‌جمهور، وزارت میراث فرهنگی اعلام کرد طرح عملیاتی و جزییات واگذاری زمین رایگان به سرمایه‌گذاران گردشگری تهیه می‌شود که البته با رسیدن به روزهای پایانی امسال هنوز خبری از این طرح نیست اما همان زمان حسین اربابی معاون سرمایه‌گذاری وزارتخانه درباره این طرح اعلام کرد: استفاده از کلمه رایگان به معنی این نیست که هیچ پولی از سرمایه‌گذار بابت واگذاری زمین گرفته نشود بلکه ممکن است با تخفیف یا تسهیلات ویژه‌ای به سرمایه‌گذار واگذار شود. تأمین زمین برای سرمایه‌گذاری در بخش هتل و تأسیسات محرک گردشگری انجام می‌شود بنابراین تأسیسات خارج از صنعت گردشگری شامل این موضوع نخواهد شد. او همچنین افزود: سرمایه‌گذاران خارجی نیز می‌توانند که در ایران سرمایه‌گذاری کرده و زمین بگیرند اگر یک شرکت ایرانی داشته باشند که به ثبت رسیده باشد.

     بازگشت الواح هخامنشی بعد از 80 سال

مهرماه امسال چهارمین مرحله گل‌نبشته‌های باروی تخت جمشید شامل ۱۷۸۳ لوح هخامنشی از موسسه شرق‌شناسی امریکا به کشور بازگردانده شد. بازگشت این الواح که به صورت غیرقانونی از ایران خارج شده بودند درحالی است که هنوز حدود ۱۷ هزار گل نبشته سالم و قطعات شکسته در موسسه شرق‌شناسی نگهداری می‌شود که برای انتقال قطعی به ایران نیاز به اقدامات این موسسه برای دریافت مجوز از اوفک است. الواح اداری باروی تخت جمشید حاوی اطلاعات ارزشمندی در مورد مدیریت منابع و راه‌ها، روابط اجتماعی و دستمزدها و اقتصاد جامعه هخامنشی است. همچنین پنجم مهر سال گذشته نیز هم‌زمان با بازگشت رییس‌جمهوری از مقر سازمان ملل متحد در نیویورک، سرباز هخامنشی که حدود ۸۰ سال پیش به‌صورت غیرقانونی از ایران خارج شده بود، همراه با او به کشور برگردانده شد. البته بازگشت الواح هخامنشی درحالی است که رییس موسسه شرق‌شناسی شیکاگو اعلام کرد: رای برگرداندن الواح به مجوز دولتی نیازداریم که کنترلی روی آن وجود ندارد.امیدواریم در۳مرحله بقیه آثاری که نمی‌توان گفت به‌طور دقیق چه تعداد است، برگردانده شوند.

     جنگل‌های هیرکانی ثبت‌جهانی شد

جنگل‌های هیرکانی که برای ثبت جهانی آنها به صورت مستقل و به نام ایران تردید وجود داشت بالاخره در سال 98 نظر موافق اعضای کمیته میراث جهانی یونسکو را گرفت و ثبت شد. این اتفاق درحالی رخ داد که چند سال پیش کشور آذربایجان پرونده جنگل‌های هیرکانی را برای ثبت جهانی به یونسکو ارسال کرد اما از آنجا که حدود ۹۵درصد از درختان این جنگل در ایران قرار دارد، ایران به این اقدام آذربایجان اعتراض کرد تا اینکه پرونده آذربایجان توسط یونسکو برگشت داده شد. این جنگل‌ها قدیمی‌ترین جنگل‌های کره زمین هستند که تخمین زده می‌شود چهل میلیون سال قدمت دارند و باز مانده از عصر یخبندان است. حدود دو میلیون هکتار از این جنگل‌ها در خاک جمهوری اسلامی ایران و تنها یک درصد و حدود ۲۰ هزار هکتار آن در خاک جمهوری آذربایجان قرار گرفته است.

     میدان حسن‌آباد در آتش سوخت

اوایل تیرماه 98 یک مجموعه انبار در ضلع غربی میدان حسن‌آباد آتش گرفت. آتشی که به صورت به گنبد میدان کشیده شد و آن را سوزاند تا میدان تاریخی هشت گنبد تهران، یکی از گنبدهای خود را از دست بدهد اما خسارت این آتش‌سوزی به همین مرحله خلاصه نشد بلکه بعد از مهار آتش معلوم شد این انبار متعلق به یک دفرتخانه قدیمی بوده که بخشی از اسناد مربوط به مصدق و آیت‌الله کاشانی در آن نگهداری می‌شد که همگی در آتش سوختند. محسن شیخ الاسلامی معاون میراث فرهنگی استان تهران درباره این حادثه بیان کرد: به‌نظر می‌رسد بیش از ۲میلیارد تومان برآورد اولیه میزان خسارت است و با توجه به تخریب ۳۰ تا ۴۰ درصدی بنا برآورد دقیق مستلزم بررسی کامل است.    

     بازار تبریز آتش گرفت

اردیبهشت 98 آتش‌، سرای دو دری (ایکی قاپیلی) بازار تاریخی تبریز را سوزاند. آتش‌سوزی که بعد از پنج ساعت تلاش مداوم مهار شد اما 100 مغازه قدیمی را سوزاند و به 29 نفر هم صدمه جسمی وارد کرد. آتش‌سوزی این بخش از بازار تبریز درحالی رخ داد که دقیقا ده سال قبل یعنی در سال 88 هم مورد مشابهی در این بازار تاریخی رخ داده بود. بازار تاریخی تبریز به عنوان بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان در فهرست آثار یونسکو ثبت شده است و همین موضوع نگرانی‌هایی بابت آسیب دیدن به این اثر تاریخی و هشدار یونسکو را در پی داشت. یونس صادقی، یکی از اصناف سرای دو دری بعد از گذشت ده ماه از این حادثه به «تعادل» گفت: هیچ انتظاری از مسوولان نداریم؛ چرا که خواسته ما از مسوولان برآورده نمی‌شود، این حادثه ۱۰ سال قبل هم رخ داده بود و این دومین باری است که مغازه من در آتش می‌سوزد. ۱۰ سال قبل که اینجا آتش گرفت، گفتند بعد از تخصیص اعتبار جبران خسارت می‌کنیم، اما یک ریال هم اختصاص ندادند و میراث فرهنگی بازسازی را انجام داد و آنهایی که بیمه بودند، خسارتشان را گرفتند. اگر بخواهیم کوچک‌ترین تغییری در مغازه ایجاد کنیم، سر و کله شهرداری و میراث فرهنگی پیدا می‌شود، اما وقتی حرف از مجهز کردن و ایمن‌سازی است، کسی نیست و هنوز خسارت آتش‌سوزی امسال به ما داده نشده است.

     کرونا تیر آخر را به گردشگری زد

ویروس کرونا، تیر آخر بر پیکر صنعت گردشگری ایران بود حالا دیگر گران شدن نرخ ارز و تهدید امریکا و تحریم‌ها و سقوط هواپیما و لغو تورها به اندازه ویروس کرونا اهمیت ندارد. ویروسی که تمام هتل‌ها و اقامتگاه‌ها را در آستانه تعطیلات نوروز 99 بیکار کرد، هزینه سنگین پرداخت کنسلی بلیت را روی دست آژانس‌دارها گذاشت و سفر را به‌طور کلی تعطیل کرد. با این وجود درحالی که آمارهای رسمی از کشورهای مختلف مبنی بر ضرر و زیان کرونا به بخش گردشگری منتشر شده است، وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری ایران هنوز هیچ آمار تخمینی را اعلام نکرده است. این درحالی است که این وزارتخانه در مدت شیوع کرونا تمام تصمیم‌ها از جمله تعطیلی موزه‌ها، تعطیلی اقامتگاه‌ها و کنسلی بلیت سفر را با تاخیر اعلام کرده و به نظر می‌رسد هیچ برنامه‌ای برای مدیریت بخش گردشگری در زمان بحران کرونا ندارد.