مکانیسم ماشه باید‌ها و نبایدها ی اقتصادی

بهنام  ملکی

این روزها بازار بررسی و تحلیل درباره اینکه سرانجام تلاش‌های امریکا در خصوص اجرایی ساختن مکانیسم ماشه به‌کجا ختم خواهد شد، حسابی گرم شده و اغلب تحلیلگران هم بر اساس داده‌های اطلاعاتی موجود، تصویری از آنچه ممکن است بعد از تلاش‌های امریکا رخ دهد، ارایه می‌کنند. اغلب تحلیل‌ها هم حاکی از آن است که امریکا به دلیل خروج ترامپ از برجام، نخواهد توانست مکانیسم ماشه را فعال کند. اما بیایید با یک پیش‌فرض متفاوت از این مجموعه تحلیل‌ها، موضوع را بررسی کنیم؛ با این پیش فرض که اگر مکانیسم ماشه اجرایی شود، ما باید چه بایدها و نبایدهایی را در اقتصاد، در مدیریت؛ در تولید، در صادرات و...مورد توجه قرار دهیم تا این تحریم‌ها، این دشمنی‌ها و این عداوت‌ها و... بی‌اثر یا کم اثر شوند. واقع آن است که ریشه اصلی بیشتر مشکلات اقتصادی و معیشتی کشور ما نه در خارج بلکه در داخل است. معنی این اظهارنظر این نیست که بهبود شاخص‌های ارتباطی با جهان پیرامونی و کانون‌های اصلی قدرت اقتصاد و تولید بین‌الملل، اثری بر رشد یا کاهش گزاره‌های اقتصادی کشورها ندارد؛ بلکه مساله اصلی این است که تا زمانی که اقتصاد ایران بستر لازم برای تحقق توسعه پایدار و همه‌جانبه را در اقتصاد کشور فراهم نکند، نمی‌تواند به قافله پیشگامان تولید و تجارت بین‌المللی بپیوندد. یعنی هرچند بهبود روابط با قدرت‌های اقتصادی جهانی یک ضرورت لازم برای توسعه محسوب می‌شود اما قطعا به تنهایی کافی نیست. اقتصاد ایران در یک چنین شرایطی باید توجه و تمرکز خود را برای حل مشکلات زیربنایی اقتصاد بگذارد تا بعد از عبور از این چالش‌ها و آماده شدن بسترلازم، بتوان اهداف از پیش تعیین شده اقتصادی را محقق کرد. با این مقدمات پرسشی که ممکن است به ذهن خطور کند آن است که مشکلات زیربنایی اقتصادی چه مواردی را شامل می‌شوند؟ یکی از این موارد بدون تردید انحصار در اقتصاد است. اتمسفر اقتصادی کشور را ابرهای غبارآلود انحصار در بر گرفته و تا زمانی که این ابرهای غبارآلود و مه آلود آسمان اقتصاد و فضای کسب و کار را پوشانده باشد؛ توقع داشتن آسمانی آبی و باثبات در اقتصاد توقعی عبث و بیهوده است. این گزاره‌های انحصاری در اقتصاد ایران آنچنان ریشه دوانده‌اند که اصلاح آن به یک عزم و اراده جدی نیاز دارد. بنابراین یکی از موضوعات مهم، انحصار است. مشکل دیگری که از دل مناسبات انحصاری در اقتصاد ایران بیرون آمده، مساله رانت است؛ اقتصاد ایران را دامنه وسیعی از روابط رانتی در بر گرفته، اگر توسعه می‌خواهیم، اگر رشد اقتصادی پایدار می‌خواهیم، اگر اشتغال می‌خواهیم، تولید می‌خواهیم، صادرات می‌خواهیم و...باید پهنه روابط اقتصادی کشور را از روابط رانتی و آلوده پاکسازی کنیم. 

رانت از کجا زاییده می‌شود؟ زمانی که چند قیمتی در فضای اقتصادی گسترش پیدا کرده باشد. گمان نمی‌کنم در هیچ جای دنیا مانند اقتصاد ایران اینقدر تکثر در قیمت‌ها را شاهد باشیم. بسیاری معتقدند این قیمت‌های متعدد، کانون بروز رفتارهای رانت آمیز در فضای اقتصادی است . قبل از خروج ترامپ از برجام بارها فریاد زدیم که اقتصاد ایران نیاز به اصلاحات جدی دارد. فریاد کردیم که با این سازوکارهای آلوده‌ای که در اقتصاد وجود دارد، امکان مقاومت موثر با تحریم‌ها و دشمنی‌ها وجود ندارد. اما به این فریادها توجهی نشد، نه تنها به تحلیل‌های رسانه‌های منتقد توجه نشد بلکه اساسا آنها را زیر سوال بردند. همین امروز باید دید که مثلا چرا بنگاه‌های تبلیغاتی بدون اتصال به کانون‌های تولید فکر و ایده‌پردازی اقدام به تبلیغات بی‌محتوا در سطح جامعه می‌کنند؟ چرا به رسانه‌ها به روزنامه‌ها به خبرگزاری‌ها و...وصل نمی‌شوند تا فرآیند تولید اقلام تبلیغاتی در کشورمان مبتنی بر ویژگی‌های تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و...کشورمان تهیه و تولید شوند. باید کانون‌های تولید فکر و ایده در جامعه تکریم شوند؛ باید حمایت‌های مادی و معنوی از این کانون‌های فکری انجام شود تا از دل رشد این حوزه نوآوری‌های خلاقانه در فضای اقتصادی کشور شکل بگیرد. از این نمونه‌ها در سایر بخش‌های اقتصادی، فرهنگی و...به کرات مشاهده می‌شود.وقتی ریشه بخشی از مشکلات اقتصادی کشور ناشی از انحصار است، باید قانون ضدانحصار در کشور تصویب شود تا هزینه‌های انحصار در جامعه بسیار بالا رود و بعد از این بسترسازی است که می‌توانیم به سمت رشد و توسعه پایدار حرکت کنیم. و.قتی این بستر داخلی فراهم شد در آن‌صورت بر اساس منافع ملی کشورمان با قدرت‌های اقتصادی جهانی بحث و تبادل نظر می‌کنیم و بهترین دستاورد را برای کشور استیفا کنیم. چه ایرادی دارد که با چین، امریکا، روسیه، اروپا و...روابط نزدیکی برقرار کنیم و بر اساس منافع ملی با آنها رفتار کنیم. مبتنی بر این توضیحات معتقدم که ریشه مشکلات اقتصادی ما در داخل کشور است، هرچند که توسعه روابط با جهان پیرامونی اثرگذار است، اما قبل از هر چیز باید مشکلاتی که در داخل داریم را برطرف کنیم تا این اصلاحات در نهایت ما را به توسعه مدنظرمان برساند.