2 نکته درباره زلزله دماوند
مجید اعزازی|
به فاصله سه سال و چند ساعت از وقوع زمین لرزه 28 آذر 96 در جنوب شرقی تهران، بامداد دیروز، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 4 ریشتر در ساعت 05: 3 بامداد مرز استان‌های تهران و مازندران در حوالی دماوند را لرزاند. بر اساس گزارش موسسه ژئوفیزیک، کانون وقوع زلزله بامداد 29 آذر 99 که در عمق 8 کیلومتری زمین روی داد، در 8 کیلومتری شهرستان دماوند، ۵۷ کیلومتری تهران و ۹۴ کیلومتری کرج قرار دارد.
علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری در مرکز تحقیقات راه وشهرسازی در گفت‌وگو با «تعادل» اظهار کرد: زمین لرزه 4 ریشتری در حدود ساعت 3 بامداد شنبه دقیقا روی همان نقطه کانونی زلزله 5.1 اردیبهشت ماه امسال به وقوع پیوسته است. زلزله‌ای که ارتعاش آن در تهران هم احساس شد. بنابراین این زلزله، نشانه فعالیت همان زون فعالی است که در محدوده دماوند و در حوالی روستای مشا، واقع است. منطقه‌ای که یک قطعه از گسل مشا در آن قرار دارد و فعال شده است.
رد ارتباط زلزله با فعالیت آتش‌فشان دماوند
بیت‌اللهی با بیان اینکه ارتباط زلزله بامداد دیروز دماوند با آتش‌فشان کوه دماوند مردود است، اظهار کرد: این زمین لرزه هیچ ارتباطی با فعالیت آتش‌فشان دماوند ندارد. فعالیت‌های آتش‌فشانی، زمین لرزه‌ای با بزرگی 4 ریشتر را نمی‌توانند ایجاد کنند. بنا براین اساسا رخداد زلزله‌های آتش‌فشانی مکانیسم خاصی دارد که با این زلزله، هیچ ارتباطی ندارد. این پاسخ به سوالات و ابهاماتی است در برخی محافل مطرح شده است
رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری وزارت راه و شهرسازی همچنین در پاسخ به اینکه آیا احتمال وقوع زلزله‌ای بزرگتر در ادامه این زمین لرزه بامداد دیروز وجود دارد؟ گفت: به نظرم باتوجه به اینکه فعالیت‌های لرزه‌ای آن منطقه از اردیبهشت امسال شروع شده است و پس لرزه‌های متعددی هم در آنجا شاهد بودیم این زمین لرزه هر چند که از نظر من یک زلزله مستقل کوچک محسوب می‌شود و پس‌لرزه نیست، اما احتمال اینکه در پی این زمین لرزه یک زلزله بزرگتر را شاهد باشیم، بسیار بسیار پایین است. برای اینکه پیشتر در این منطقه رخدادهای لرزه‌ای داشته‌ایم و انرژی درونی زمین در اثر این فعالیت‌ها تخلیه شده است.
فعالیت گسل مشا چه وقت استارت خورد؟
زلزله‌ای با قدرت 5.1 ریشتر 48 دقیقه بامداد جمعه 19 اردیبهشت 99 در ۷ کیلومتری گسل مشا و ۶کیلومتری شهر دماوند رخ داد و شهرهای اطراف از جمله تهران و کرج را لرزاند و جان دو نفر از هموطنان را نیز گرفت. این زلزله اگر چه خسارت مالی در پی نداشت، اما بعد از زلزله 28 آذر سال1396، دومین زلزله شدید در پایتخت طی یک دهه اخیر به شمار می‌رود. زلزله سال 96 در مرز استان البرز و تهران و نزدیک ملارد ثبت شده بود و از همین رو، زلزله شناسان در آن زمان نگران تحریک شدن گسل شمال تهران توسط زلزله ملارد طی یک دوره سه ماهه بودند، اما دوره سه ماهه گذشت و گسل شمال تهران که توان ایجاد زمین لرزه بین 7 تا 7.5 ریشتر را دارد، تحریک نشد. بامداد جمعه 19 اردیبهشت ماه سال جاری اما گسل مشا فعال شد و نگرانی زیادی را برای مردم ایجاد کرد.
آن‌گونه که برخی کارشناسان زلزله‌شناسی اعلام کردند، زمین لرزه بامداد 19 اردیبهشت در تهران، زلزله اصلی بوده است و احتمال وقوع زلزله بزرگ بعید به نظر می‌رسد. گسل مشا و گسل ری خطرناک‌ترین گسل‌های تهران هستند. گسل مشا با ۸۰ کیلومتر طول از شمال شرق تا برج‌های منطقه ۲۲ غرب تهران را تحت تأثیر قرار می‌دهد. از ۷۵ کیلومتر گسل‌های شهر تهران حدود ۵۰ کیلومتر مربوط به گسل‌های شمال تهران است. گسل ری از جاده خاوران شروع و روی جاده کمربندی تهران در چهاردانگه پایان می‌یابد. گسل شمال تهران می‌تواند زمین لرزه‌ای به بزرگی ۷ تا 7.5 ریشتر ایجاد کند. محله‌های راه‌آهن، محور نواب، محور انقلاب و آزادی، هفت چنار و ارگ قدیم امن‌تر از بقیه محله‌ها و مناطق تهران هستند.
در این حال، در ساعت‌های اولیه وقوع زلزله در بامداد 19 اردیبهشت، برخی از مردم تصور کردند که آتش‌فشان دماوند فعال شده است، چه آنکه در پاییز و زمستان گذشته انتشار بوی نامطبوع مشابه بوی گوگرد منجر به طرح و دامن زده شدن نظریه فعالیت آتش‌فشان دماوند شده بود.
دوره بازگشت زلزله‌های تهران؟
بیت‌اللهی در 27 اردیبهشت ماه سال جاری در مقاله‌ای علمی دوره بازگشت زمین‌لرزه در تهران را محاسبه و اعلام کرد. براساس محاسبات او، میانگین آماری دوره بازگشت زلزله‌های 7ریشتری و بالاتر از آن در شعاع 150 کیلومتری تهران حدود 159 سال است و آخرین زلزله با این قدرت در سال 1830 رخ داده است. بر اساس آمارهای اعلام شده از سوی بیت‌اللهی، مشخص می‌شود که تهران در سال 1989 میلادی از مرز میانگین آماری زلزله 7ریشتری و بالاتر از آن (یا همان 159 سال) گذشته و تاکنون 30 سال از آن مرز زمانی عبور کرده است و در واقع در وقت اضافی دوره بازگشت زلزله قرار دارد.
بیت‌اللهی همچنین در یک گفت‌وگو با اعلام اینکه شرق تهران پرلرزه‌ترین منطقه پایتخت است، اظهار کرده است: بر مبنای مانیتورینگ زلزله‌های رخ داده هنوز دیده نشده است که ارتباطی بین گسل مشاء و سایر گسل‌های تهران پس از وقوع زلزله دماوند ایجاد شده باشد. رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی طی مقاله‌ای که در پایگاه خبری وزارتخانه راه و شهرسازی منتشر شده، با تشریح مفاهیم علمی مربوط به دوره بازگشت زلزله‌ها، درباره وضعیت تهران از نظر این شاخص، محاسبات خود را منتشر کرده است. بخش‌هایی از این مقاله را پیش‌رو دارید.
به تناوب زمانی میانگین‌گیری شده وقوع زلزله‌ها در یک منطقه، در طول کل دوره زمانی ثبت زلزله‌ها، دوره بازگشت زلزله می‌گویند. بدین‌معنا اگر طول کل دوره آمار زلزله‌ها در یک منطقه ۱۰۰ سال باشد و در آن منطقه طی این صد سال، ۲۰ زلزله با بزرگی‌های معین رخ داده باشد، دوره بازگشت کوچک‌ترین زلزله از آن ۲۰ زمین‌لرزه، ۵ سال خواهد بود.
درد خود تحریمی در زلزله‌شناسی
اگر چه زلزله 19 اردیبهشت سال جاری، چند صد پس لرزه داشت، اما در ساعت 13 و 41 دقیقه 7 خرداد سال جاری یک پس لرزه 4 ریشتری در منطقه دماوند رخ داد که بار دیگر مساله فعال شدن گسل مشا و خطر احتمالی آن برای تهران را سر زبان‌ها انداخت. در آن زمان، دکتر مهدی زارع، استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌وگو با «تعادل»، زلزله 7 خرداد را پس لرزه زمین لرزه 5.1 اردیبهشت ماه اعلام کرد.
او همچنین از عدم تخصیص بودجه و اعمال برخی از محدودیت‌های مالی برای انجام پرو‍ژه‌های زلزله‌شناسی با عنوان «خودتحریمی» نام برد و گفت، در شرایطی که جامعه علمی کشور به دلیل تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا برای انجام همکاری‌های بین‌المللی در حوزه زلزله با مشکل و محدودیت مواجه است، از داخل کشور نیز با عدم درک و شناخت مسوولان نسبت به پیامدهای زلزله مواجه است. عدم درکی که به گفته دکتر زارع، به نداشتن «درد» و نرفتن به دنبال «درمان» منجر شده و «خودتحریمی» را در پی داشته است.
