عملکرد ضعیف در تجارت با شرکاء
تعادل | گروه تجارت |
روند واردات و صادرات ایران با شرکای تجاریش مورد ارزیابی قرار گرفت. رصد داده‌های آماری نشانگر این است که متولیان تجاری طی یک دهه اخیر نه تنها نمره قابل قبولی در بحث تجارت کسب نکرده، بلکه کارنامه ضعیفی را نیز به ثبت رسانده‌اند. به‌طور نمونه، تحلیل آمارها نشان می‌دهد، تجارت خارجی ایران در ۱۱ ماه سال جاری در حالی به بیش از ۶۵ میلیارد دلار رسیده که تراز تجاری هم در بازه زمانی ۱۱ ماهه و هم در بازه زمانی یک ماهه (بهمن ماه)، منفی بوده است. در همین حال وقتی پرونده تجارت با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا را رصد می‌کنیم، مشاهده می‌شود که ارزش تجارت کالایی بدون احتساب نفت خام ایران با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا طی ۱۱ماه نخست ۱۳۹۹، حدود ۱.۹ میلیارد دلار بوده که نزدیک به ۳ درصد از کل ارزش تجارت ایران طی ۱۱ ماهه ۱۳۹۹ را تشکیل می‌دهد و نسبت به مدت مشابه سال ۱۳۹۸، حدود ۹.۴درصد کاهش را نشان می‌دهد.
مروری بر تجارت خارجی
بررسی کارنامه تجارت خارجی ایران در ۱۱ ماه سال جاری بیانگر تجارت ۶۵ میلیارد دلاری است که تراز تجاری هم در این بازه زمانی 11 ماهه و هم در بازه زمانی یک ماهه بهمن منفی است. آخرین آمار اعلام شده از سوی گمرک ایران نشان می‌دهد، همچنان واردات از صادرات جلو است. تحلیل داده‌های آماری نشان می‌دهد، حجم تجارت در بهمن ماه ۶ میلیارد و ۸۱۷ میلیون دلار بوده که سهم صادرات ۲ میلیارد و ۱۳۵ میلیون دلار و سهم واردات سه میلیارد و ۶۸۲ میلیون دلار بوده است. تجارت خارجی در این ماه افزایش ۱۸۴ میلیون دلاری در صادرات و کاهش ۵۰ میلیون دلاری واردات را نسبت به دی‌ماه تجربه کرده است. ارزیابی آمار و ارقام اعلام شده، حکایت از تراز تجاری منفی ۵۴۷ میلیون دلاری دارد. رصد آمارها تا پایان ماه یازدهم بیانگر این است که چین با یک میلیون و ۷۱۴ هزار تن به ارزش ۸۴۵ میلیون دلار، عراق با یک میلیون و ۵۷۰ هزار تن به ارزش ۴۷۷ میلیون دلار، امارات با یک میلیون و ۱۶۰هزار تن به ارزش ۴۴۱ میلیون دلار، افغانستان با ۵۷۶ هزار تن به ارزش ۱۸۵ میلیون دلار و ترکیه با ۱۶۵ هزار تن به ارزش ۱۸۳ میلیون دلار و جمعا با پنج میلیون و ۱۸۵ هزار تن کالا به ارزش ۲ میلیارد و ۱۳۱ میلیون دلار، پنج مقصد نخست صادراتی ایران بودند. در مقابل کشورهای طرف معامله با ایران برای واردات کالا نیز شامل پنج کشور « امارات با ۳۷۲ هزارتن کالا به ارزش یک میلیارد و ۶۱ میلیون دلار، چین با ۳۰۸ هزار تن به ارزش ۹۰۸ میلیون دلار، ترکیه با ۳۶۰ هزار تن به ارزش ۴۲۶ میلیون دلار، آلمان با ۱۸۶هزار تن به ارزش ۲۱۰ میلیون دلار و هند با ۲۲۰ هزار تن به ارزش ۲۰۲ میلیون دلار » بوده‌اند.
در همین حال، بر اساس اطلاعاتی که از سوی معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران منتشر شده، ارزش تجارت کالایی بدون احتساب نفت خام ایران با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا طی ۱۱ ماه نخست ۱۳۹۹، حدود ۱.۹ میلیارد دلار بوده که نزدیک به ۳ درصد از کل ارزش تجارت ایران طی ۱۱ ماهه ۱۳۹۹ را تشکیل می‌دهد و نسبت به مدت‌زمان مشابه سال ۱۳۹۸، حدود ۹.۴ درصد کاهش‌یافته است.بر اساس این گزارش، طی ۱۱ ماه نخست ۱۳۹۹، حدود ۲.۴ میلیون تن کالا بدون احتساب نفت خام به ارزش ۹۳۳ میلیون دلار ۳ درصد از کل ارزش صادرات کالایی (بدون احتساب نفت خام) به کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا صادرشده که نسبت به مدت مشابه سال ۱۳۹۸، به لحاظ وزنی و ارزشی به ترتیب با کاهش ۱۷درصدی و ۴ درصدی همراه بوده است.
واردات کالایی ایران نیز طی مدت مذکور از کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا حدود ۲.۹ میلیون تن به ارزش یک میلیارد دلار بوده (۳ درصد از کل ارزش واردات کالایی) که نسبت به ۱۱ ماه ۱۳۹۸ به لحاظ وزنی افزایش یک‌درصدی را تجربه کرده و به لحاظ ارزشی حدود ۱۴ درصد کاهش‌یافته است. بیشترین میزان واردات ایران هم میان کشورهای اوراسیا از کشور روسیه و به ارزش 954 میلیون دلار بوده. این مقدار نسبت به 11 ماهه 1398 حدود 7 درصد کاهش‌یافته است. در همین مدت، صادرات ایران به دو کشور ارمنستان و روسیه از سایر کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا بیشتر بوده است و در مقایسه با سال گذشته، افزایش 15 و 21 درصدی را تجربه کرده است. بر اساس این گزارش، مقدار وزنی صادرات ایران به دو کشور بلاروس و روسیه با افزایش 21 درصدی و 15 درصدی همراه بوده و صادرات ایران به مقصد سایر کشورهای ارمنستان، قرقیزستان و قزاقستان با افت وزنی مواجه شده است. بنابراین اگر چه تراز تجاری ایران طی 11 ماهه 1399 با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا منفی 84 میلیون دلار بوده، اما این مقدار نسبت به 11 ماهه 1398 با بهبود 122 میلیون دلاری همراه بوده است. بخشی از این بهبود به دلیل افزایش صادرات و کاهش واردات به‌طور همزمان (در کشورهای بلاروس و روسیه) و بخشی از آن تنها به دلیل کاهش بیشتر واردات نسبت به صادرات (قرقیزستان، قزاقستان و ارمنستان) بوده است. تحلیل آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد، طی 11 ماهه سال 99، میزان تراز تجاری ایران با کشورهای ارمنستان و قرقیزستان همراه با افت بوده است. در این مدت تراز تجاری ایران با ارمنستان و قرقیزستان به ترتیب منفی 53 و منفی 16 میلیون دلار بوده است. اما تراز تجاری ایران با کشورهای قزاقستان، روسیه و بلاروس مثبت بوده است. در این بین روسیه با 125 میلیون دلار بیشترین تغییر را داشته و پس از آن به ترتیب قزاقستان با 58 میلیون دلار و بلاروس با 8 میلیون دلار بیشترین تغییر در تراز تجاری را داشته‌اند.
به این ترتیب، اتحادیه اقتصادی اوراسیا ۸۵۰ میلیارد دلار با کشورهای دنیا تجارت دارد که ۵۱۸ میلیارد دلار صادرات و ۳۳۱ میلیارد دلار واردات را شامل می‌شود و سهم ایران ۲.۵ میلیارد دلار است که از این میزان، یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار صادرات به ایران و ۸۲۳ میلیون دلار صادرات از ایران است. ۸۰ درصد صادرات اوراسیا به ایران، محصولات کشاورزی به‌ویژه غلات و ۶۸ درصد صادرات ایران به اوراسیا، محصولات کشاورزی به‌ویژه میوه و خشکبار است.
افت شدید تجارت با ترک‌ها در یک دهه
از سوی دیگر، تجارت کالایی ایران و ترکیه طی ۱۰سال اخیر، یعنی از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰به‌طور قابل توجهی افت داشته است. بیشترین میزان تجارت این دو کشور مربوط به سال ۲۰۱۲ می‌شود که حدود ۲۲ میلیارد دلار بوده است. از این میزان حدود۱۲ میلیارد دلار آن صادرات ایران به ترکیه و حدود ۱۰میلیارد دلار آن واردات ایران از این کشور بوده است. علت بالا بودن تجارت ایران با ترکیه در این سال، بالا بودن ارزش واردات ایران از ترکیه، در مقایسه با سال‌های پیش و بعد از آن، است. ارزش صادرات ایران به ترکیه از سال ۲۰۱۱ به بعد روند کاهشی را طی کرده و از حدود ۱۲.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ به ۴.۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶رسیده؛ پس از آن، با امضای برجام روند صادرات ایران به ترکیه کمی قوت گرفت و در سال ۲۰۱۷ به ۷.۵ میلیارد دلار رسید. با این حال، با خروج امریکا از برجام و تشدید تحریم‌ها علیه ایران به خصوص در دو سال اخیر، طی سال‌های بعد صادرات ایران به ترکیه به‌طور بی‌سابقه‌ای کاهش یافت و در نهایت به یک میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ رسید. بیشترین میزان تجارت این دو کشور مربوط به سال ۲۰۱۲ می‌شود که حدود ۲۲ میلیارد دلار بوده است. از این میزان حدود ۱۲ میلیارد دلار آن صادرات ایران به ترکیه و حدود 10 میلیارد دلار آن واردات ایران از این کشور بوده است. بخش عمده‌ای از کاهش صادرات ایران به ترکیه ناشی از افت صادرات اقلام نفتی بوده و صادرات غیرنفتی به ترکیه طی این مدت همانند صادرات نفتی نوسان‌های قابل توجهی را تجربه نکرده است. با این حال، طی مدت مورد بررسی، واردات ایران از ترکیه نوسانات کمتری را تجربه کرده است. بالاترین رقم واردات ایران از این کشور مربوط به سال ۲۰۱۱ (حدود ۱۰ میلیارد دلار) و کمترین آن نیز مربوط به سال ۲۰۲۰ (حدود ۱.۸ میلیارد دلار) است. طی یک دهه بررسی، تجارت ایران با ترکیه تنها در دو سال با کسری تراز بازرگانی همراه بوده که یکی از آنها مربوط به سال ۲۰۱۶ با کسری ۲۶۶ میلیون دلاری و مورد دوم در سال ۲۰۲۰ با کسری۷۶۶ میلیون دلاری، اتفاق افتاده که عمدتا به دلیل کاهش صادرات ایران به این کشور بوده است.
تجارت با سوریه
در همین حال، براساس آمار و اطلاعات موجود، در 11 ماهه ابتدای سال 1399 از ایران حدود 104 میلیون دلار صادرات به سوریه انجام شده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 34 درصد از نظر ارزشی و 43 درصد از نظر وزنی کاهش داشته است. البته فرزاد پیلتن، مدیرکل دفتر عربی و آفریقایی سازمان توسعه تجارت ایران، شیوع ویروس کرونا را از دلایل اصلی کاهش صادرات ایران به سوریه در سال جاری می‌داند که باعث قطع کامل ارتباطات و روابط تجاری ایران با سوریه شد.او همچنین، علت عدم همکاری بانک‌های سوری برای تشکیل بانک مشترک با ایران را، تحریم بانک‌های جمهوری اسلامی ایران و نگرانی از جریمه شدن توسط دولت امریکا در صورت برقراری ارتباطات بانکی با طرف‌های ایران دانست.بنا به توضیحات، مدیرکل دفتر عربی و آفریقایی سازمان توسعه تجارت ایران، برنامه ما برای توسعه صادرات به کشور سوریه تا سال 1402، افزایش حجم مبادلات تجاری ایران و سوریه تا یک و نیم میلیارد دلار است که براساس برنامه‌ریزی انجام شده 400 میلیون دلار صادرات ایران به سوریه و 100 میلیون دلار نیز واردات ایران از سوریه است. مابقی این حجم پیش بینی به توسعه صادرات خدمات فنی و مهندسی کشورمان به سوریه اختصاص داده شده که براساس ارزیابی‌ها و پتانسیل سنجی‌ها، ظرفیت چنین افزایشی در مبادلات تجاری بین دو کشور تا سال 1402 وجود دارد.
