ساماندهی کودکان کار بدون ریشه‌کنی فقر امکان‌پذیر نیست
گلی ماندگار|
هفته ملی کودک بهانه‌ای شد تا یک بار دیگر بحث کودکان کار به میان بیاید و طبق معمول همیشه مسوولان از ساماندهی کودکان کار حرف بزنند. حرف‌هایی که اغلب در حد همین حرف در همین روزهای مناسبتی باقی می‌ماند و بیشتر از آن اتفاق رخ نخواهد داد. اینکه هر بار می‌گویند اکثر کودکان کار ایرانی نیستند و هویت ندارند، عذری بدتر از گناه است در برابر بی‌تدبیری‌های صورت گرفته. اینکه کودکان کار اغلب ایرانی نیستند توجیه مناسبی نیست، بارها و بارها جامعه‌شناسان به این موضوع اشاره کرده‌اند که هر کودکی که در ایران زندگی می‌کند، اعم از اینکه افغان باشد یا هر ملیتی دیگر داشته باشد، شهروند ایرانی به حساب می‌آید، پس جدا کردن آمار کودکان کاری که افغان هستند از کودکان کار ایرانی، مشکلی را در این رابطه حل نخواهد کرد، تنها راه گریزی برای آمارهای سرسام‌آور این کودکان است که به مدد شرایط بد اقتصادی و معیشتی هر روز بر تعدادشان افزوده می‌شود.
ساماندهی امکان‌پذیر نیست
مینو شریف‌زاده، جامعه شناس درباره وضعیت کودکان کار در کشور می‌گوید: اینکه هر از گاهی مسوولان از ساماندهی این کودکان سخن به میان می‌آورند، در واقع فرافکنی است که نسبت به این معضل بزرگ اجتماعی انجام می‌دهند، همه ما خوب می‌دانیم تا زمانی که فقر در کشور ریشه کن نشود یا حداقل شرایط اقتصادی بهبود پیدا نکند، ساماندهی و جمع‌آوری کودکان کار امکان پذیر نخواهد بود.
او می‌افزاید: اینکه مسوولان امر به دنبال تصویب لایحه و تبصره در این رابطه هستند، تنها مشکل را به روی کاغذ حل می‌کند و اصل ماجرا آن چیزی است که در خیابان‌ها اتفاق می‌افتد. اینکه این کودکان مورد استثمار قرار می‌گیرند، از آنها بهره‌جویی می‌شود، مورد تعرض و آزار قرار می‌گیرند و... هیچ کدام اینها را نمی‌توان با تصویب لایحه از بین برد. متاسفانه آمارهایی که سازمان‌های مردم نهاد فعال در حوزه کودکان کار از میزان خشونت و آزاری که این بچه‌ها در معرض آن قرار دارند ارایه می‌دهند بسیار وحشتناک است. تمام این سال‌ها مسوولان از ساماندهی کودکان کار حرف زده‌اند اما در نهایت چیزی که ما می‌بینیم افزایش آنها در خیابان‌ها بوده است. این مساله را نمی‌توان یک شبه و پشت درهای بسته سازمان‌ها و نهادها حل کرد، این مساله نیاز به بررسی‌های میدانی و تلاش‌های واقعی دارد. این جامعه‌شناس در پاسخ به این سوال که آیا به رسمیت شناختن این کودکان می‌تواند در یاری رساندن به آنها موثر باشد، به «تعادل» می‌گوید: به رسمیت شناختن کودکی که کار می‌کند، حتی اگر از نظر قانونی منعی نداشته باشد، از نظر اخلاقی درست نیست، ما باید شرایطی را فراهم کنیم که این کودکان دیگر مجبور به کار کردن نباشند، اینکه بیاییم شرایطی را فراهم کنیم که آنها کار کنند اما زیرنظر یک نهاد یا ارگان خاص قرار بگیرند هم به همان اندازه می‌تواند آسیب زا باشد. این رویه هم یک نوع دیگر از فرار رو به جلوی مسوولان در مورد آسیب‌هایی است که نمی‌توانند برای آن راهکار عملی مناسب پیدا کنند.
کودکان کار یک واقعیت اجتماعی
مدیرکل امور آسیب‌های اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از تصویب اصلاحیه آیین‌نامه ماده ۶ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان در کمیسیون فرهنگی دولت خبر داد.محمدرضا پویافر گفت: هرچند کار کودک را مشروع و درست نمی‌دانیم، اما باید آن را به عنوان یک واقعیت اجتماعی بپذیریم و راهکار مواجهه با آن را در پیش بگیریم. او افزود: از جمله آسیب‌های اجتماعی که در دهه‌های اخیر به عنوان یک معضل و در اشکال مختلف در کشور با آن مواجه هستیم، موضوع کودکان کار است که سیاست‌ها، راهبردها و برنامه‌های مختلفی در این خصوص تدوین و اجرا شده است.مدیرکل امور آسیب‌های اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با اشاره به اینکه تصویب آیین‌نامه ساماندهی کودکان کار و خیابان درسال ۱۳۸۴ از جمله همین راهبردها است که به مدت طولانی و قریب به هشت سال پس از تصویب معطل ماند و به سرانجامی نرسید گفت: در سال ۱۳۹۳طبق جلسات متعددی که این وزارتخانه با سازمان‌های دولتی دارای ماموریت، سیاست‌گذاران، پژوهشگران و فعالان غیر دولتی فعال در حقوق کودک برگزار کرد، متخصصین این حوزه متفق‌القول بودند که بازنگری اساسی در فرایند اجرای آیین‌نامه۱۳۸۴ ضروری است.پویافر ادامه داد: بنابراین این آیین‌نامه با هدف اصلاح و تغییر رویکرد از «ساماندهی» به «حمایت اجتماعی» رفت و برگشت‌های مکرری میان دستگاه‌های عضو کمیته تدوین آیین‌نامه، شورای اجتماعی کشور، کمیسیون دولت و ... داشت. این درحالی بود که قانون حمایت از اطفال و نوجونان نیز بعد از بیش از یک دهه در سال ۱۳۹۹به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و متعاقب آن آیین‌نامه ماده ۶ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان نیز در مردادماه ۱۴۰۰توسط هیات دولت مصوب شد که تاحدودی توجه مناسب به راهکارهای مواجهه مناسب با مساله کار کودک در این آیین‌نامه دیده شد.
او با اشاره به آیین‌نامه ماده ۶ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان گفت: در دوره جدید، با همکاری و تعاملی که با بهزیستی و قوه قضاییه داشتیم به این جمع‌بندی رسیدیم که به دلیل اشتراکات عمده در مفاد آیین‌نامه ماده ۶ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان با آیین‌نامه پیشنهادی کودکان کار و خیابان، موارد مرتبط با کودکان کار و خیابان که در آیین‌نامه ماده ۶ لحاظ نشده بود را در قالب اصلاحات آیین‌نامه ماده ۶ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان پیشنهاد کنیم.
اصلاحیه ماده ۶ قانون حمایت از اطفال در انتظار تصویب در هیات وزیران
مدیرکل امور آسیب‌های اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ادامه داد: در حالی که کمیسیون فرهنگی و اجتماعی دولت منتظر اعمال اصلاحات از سوی ما برای آیین‌نامه جدید کودکان کار و خیابان بود، پیشنهاد جدیدی ارایه دادیم که این کار را در قالب اصلاحات ماده ۶ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان سامان دهیم.پویافر با بیان اینکه فرایند مذکور طی دو تا سه ماه به نتیجه رسید گفت: آیین‌نامه مذکور پس از تصویب در کمیسیون اصلی فرهنگی و اجتماعی دولت به ریاست وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در آستانه تصویب در هیات وزیران و ابلاغ رسمی آن به دستگاه‌های مسوول است.
کار در کارگاه‌های زیرزمینی وجه خطرناک کارِ کودک
وی با بیان اینکه کار کودک چند وجه دارد، گفت: یک وجه کارِ کودک، زباله‌گردی کودکان است که شرایط سختی بر آن مترتب است. بسیاری از کودکان زباله‌گرد در کنار خانواده خود کار می‌کنند. یک وجه خطرناک‌تر کار کودک که عمدتا دختران در آن حضور پررنگ‌تری دارند، کار در کارگاه‌های زیرزمینی و غیر رسمی است.مدیرکل امور آسیب‌های اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ادامه داد: روند ساماندهی و تعیین تکلیف واگذاری امور مربوط به ساماندهی کودکان کار به دستگاه‌های مربوط از جمله صداوسیما، وزارت ارشاد، وزارت آموزش و پرورش، فرماندهی انتظامی و... در اصلاحات جدید آیین‌نامه ماده ۶ حمایت از اطفال و نوجوانان روشن‌تر شده است.
پذیرفتن واقعیت
پویافر در پاسخ به این پرسش که «یکی از موانع ساماندهی کودکان کار، به رسمیت نشناختن این گروه از کودکان است؛ آیا در قالب آیین‌نامه جدید کودکان کار به رسمیت شناخته شده و تحت پوشش برنامه‌های حمایتی و کاهش آسیب قرار خواهند گرفت؟ » اظهار کرد: ما یک «به مشروعیت شناختن» داریم و یک «پذیرفتن واقعیت» داریم. به نظر می‌رسد باید بین این دو تمایز قائل شویم و هرچند کار کودک را مشروع و درست نمی‌دانیم، اما باید آن را به عنوان یک واقعیت اجتماعی بپذیریم و برایش راهکار مواجهه تعیین کنیم. او افزود: حتی ما برای برخی مسائل اجتماعی نباید به دنبال این باشیم که بگوییم «حل مساله اجتماعی»؛ مسائل اجتماعی دارای پیچیدگی‌های بسیاری هستند و مواجهه و حل آنها به آسانی امکان‌پذیر نیست. مساله اجتماعی از یک مکانیسم ساده تبعیت نمی‌کند که با طراحی یک برنامه خطی و تک بعدی بتوان آن را به‌طور کامل حل کرد.
آیا کودکان کار شناسنامه‌دار می‌شوند؟
مدیرکل امور آسیب‌های اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی همچنین در پاسخ به پرسشی درباره شناسایی کودکان کار فاقد هویت و شناسنامه‌دار کردن آنها گفت: بخش بزرگی از کودکان کار، اتباع هستند که یا دارای اقامت قانونی‌اند یا به صورت غیرمجاز و بدون هویت در کشور زندگی می‌کنند. پویافر افزود: مواجهه ما با گروه دوم پیچیده‌تر و سخت‌تر است؛ چرا که روند شناسایی و تعیین تکلیف آنها بر عهده وزارت کشور بوده و ما در این خصوص با وزارت کشور مکاتبه کردیم و خواستار طراحی فرایندی عملیاتی برای شناسایی و تعیین تکلیف این گروه از کودکان در کشور شدیم. او اضافه کرد: لازم است به این نکته هم اشاره کنم که با ورود موج جدیدی از مهاجران به ایران پس از وقایع اخیر افغانستان ما با مسائل عدیده‌ای در این حوزه مواجه خواهیم شد و ضروری است تعیین تکلیف کودکان و خانواده‌های مهاجرین غیرقانونی در کشور را جدی بگیریم و سیاست‌های معطوف به شناسایی این گروه از کودکان را برای جلوگیری از ورود آنها به کار کودک در اولویت قرار دهیم.
