گروه راه و شهرسازی|
مخاطرات زیست محیطی در جنوب تهران افزایش یافته است. از سویی، ساخت و سازهای غیرمجاز در کمین جان ستاندن از شهروندان این بخش از شهر نشسته‌اند و از سوی دیگر، فرونشست زمین! در این میان، نباید فراموش کرد که این دو معضل، دست ساخت بشر یا دقیق‌تر پیامد سیاست‌های کلان‌شهر و کشور است.
اگر ساخت و سازهای غیرمجاز از میان فقر و نابرابری مسکن ناشی از تراکم فروشی سالیان متمادی سر برآورده است، فرونشست زمین از میانه چاه‌های عمیق آب، زخم زده بر تن خاک، ایجاد شده‌اند. چاه‌هایی که با بی‌تدبیری و ارایه مجوزهای اشتباه به کشاورزان و مردم، سفره آب زیرزمینی را خشک کرده‌اند و حالا، زمین زیرپای مردم را سست!
بر اساس نتایج تازه‌ترین مطالعات میدانی سازمان نقشه‌برداری ۱۸ کیلومتر از بزرگراه آزادگان در پهنه فرونشست است که شامل مناطق ۱۷، ۱۸و ۱۹ شهر تهران می‌شود.
آنگونه که خبرگزاری‌های داخلی به نقل از سازمان نقشه‌برداری گزارش کرده‌اند، فرونشست زمین، یکی از مخاطرات جدی است که متاسفانه به علت استخراج بی‌رویه منابع آب زیرزمینی در مناطق گسترده‌ای از کشور در حال رخ دادن است و این پدیده در صورت عدم مدیریت صحیح، می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری را برای مناطق دچار آن ایجاد کند. به علت مخاطرات جدی پدیده فرونشست در مناطق مسکونی و شهری، پایش میزان فرونشست مناطق شهری یکی از مواردی است که باید به آن توجه ویژه‌ای داشت و رشد و تغییرات غیر معمول میزان فرونشست در این مناطق باید مورد بررسی قرار گیرد.
با توجه به اهمیت استان و شهرستان تهران و از آنجایی که برخی از مناطق شهری و سازه‌های مهم در منطقه فرونشست واقع شده است، پایش مداوم پهنه فرونشست تهران در دستور کار سازمان نقشه‌برداری کشور قرار دارد و بر این اساس محاسبات ماهیانه و سالانه بر اساس پردازش‌های راداری و محاسبات ژئودتیکی صورت گرفته است.
مشاهده آثار فرونشست زمین در بزرگراه آزادگان
یکی از مهم‌ترین مخاطرات فرونشست، آسیب به جاده‌ها، ریزش کانال‌ها، آسیب به سیستم‌های فاضلاب شهری، شکست لوله‌ها و آسیب به کلیه زیرساخت‌های شهری است که متاسفانه این آثار مخرب در بزرگراه آزادگان مشهود است.
بزرگراه آزادگان با ۳۶.۵ کیلومتر طولانی‌ترین بزرگراه شهر تهران است که به عنوان شاهراه و مهم‌ترین محور ارتباطی کل پایتخت محسوب می‌شود. این بزرگراه، از سمت شمال غرب به جنوب شرقی تهران کشیده شده است. این بزرگراه از غرب به بزرگراه آیت‌الله مهدوی کنی بعد از تقاطع بزرگراه فتح وصل و از جنوب شرق به سه‌راه افسریه (بسیج مستضعفین) ختم می‌شود.
در اصطلاحات ترافیکی این بزرگراه به نوعی یک شاهراه نامیده می‌شود که از راه‌های ورودی و خروجی پایتخت و کمربندی شهر تهران نیز به حساب می‌آید؛ چرا که بزرگراه آزادگان از طریق بزرگراه رجایی به شهر ری متصل می‌شود و بار اصلی ترافیک این بزرگراه مربوط به روزهای تعطیل و پایانی هفته است.
این در حالی است که از سال ۱۳۹۵ شاهد گزارش‌هایی از نشست زمین در بخش‌هایی از این بزرگراه هستیم.
در پی انتشار خبر نشست‌های مکرر اتوبان آزادگان در مرداد ماه ۱۴۰۲، بازدید میدانی از عوارض سطحی ایجاد شده در امتداد بزرگراه آزادگان در مناطق گزارش شده توسط گروه کارشناسی از سازمان نقشه‌برداری در تاریخ ۱۷ مردادماه ۱۴۰۲صورت پذیرفت که شواهد متعددی از شکست‌ها و شکاف‌ها و نشست و ریزش بخش‌هایی از زمین بر روی سطح زمین موجود بود.
با توجه به تکرار نشست در منطقه بزرگراه آزادگان میزان فرونشست و شرایط آن بر روی نقشه‌های پهنه فرونشست بررسی شد و نتایج نشان داد که متاسفانه حدود ۱۸ کیلومتر از طول این بزرگراه از پهنه فرونشست می‌گذرد که شامل مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ شهر تهران است.
این مساله از آنجایی باید مورد توجه ویژه قرار گیرد که این اتوبان از مناطق با تغییرات نرخ فرونشست عبور کرده است و از آنجایی که معمولا در مناطقی که با تغییرات نرخ فرونشست مواجه هستند، آثار سطحی ایجاد شکاف و ترک در بزرگراه‌ها و سازه‌های محل ایجاد می‌شوند، پیش‌بینی آسیب‌های وارده به اتوبان در این نواحی امر بسیار محتملی است.
منطقه ریزش دارای نرخ فرونشست در حدود ۷ سانتی‌متر در سال است، ضمن انکه تغییر نرخ فرونشست در این منطقه و بسیاری از مناطق بزرگراه آزادگان مشهود است که این می‌تواند به عنوان مسبب تخریب سطح و زیرساخت‌های اتوبان مورد بررسی قرار گیرد.
بر اساس این گزارش، لزوم تدوین مقررات نحوه تحکیم سازه‌ها و خطوط حمل‌ونقل در مناطق فرونشست و تدوین آیین‌نامه نحوه طراحی سازه و بزرگراه در نواحی فرونشست، حلقه مفقوده موجود در کشور به منظور جلوگیری از آسیب‌های فرونشست در مناطق شهری و حمل و نقل است. امید است با استفاده از نقشه‌های فرونشست تولیدشده توسط سازمان نقشه‌برداری کشور و تدوین مقررات نحوه تعامل با پدیده فرونشست در زمینه تحکیم و توسعه شهری در مناطق فرونشست از آسیب‌های محتمل این پدیده در کشور جلوگیری به عمل‌اید.
فرونشست‌های سریالی تهران
به گزارش «تعادل» نتایج تحقیق کمیسیون کشاورزی آب و صنایع غذایی اتاق بازرگانی تهران نشان می‌دهد که خطر فرونشست زمین در مناطق 16، 17، 18، 19 و 20 تهران جدی است و این درحالی است که بخش‌های قابل‌توجهی از خطوط راه‌آهن، خطوط مترو، لوله‌های نفت و گاز، جاده‌ها، بزرگراه‌ها و پل‌های ارتباطی پایتخت در این مناطق واقع شده‌اند.
بر اساس آخرین گزارش اتاق بازرگانی تهران، جنوب پایتخت به‌طور جدی با مخاطرات نشست زمین مواجه است و بررسی‌ها و گزارش‌های مطالعاتی نشان می‌دهد که در میان مناطق 22گانه تهران، در مناطق شمالی و به‌طور کلی در شهر تهران دو عامل برای فرونشست وجود دارد که عامل اول فرسودگی تاسیسات شهری ازجمله فرسودگی لوله‌های آب و نشت آب و در نتیجه نشست زمین ناشی از این عامل است و عامل دیگر حفاری‌های صورت گرفته ازجمله شبکه مترو است که با چند مورد از این فرونشست‌ها در شهر تهران مواجه بودیم.
اما در سایر مناطق که عمدتا در جنوب تهران واقع است، به‌دلیل افت آب‌های زیرزمینی و آثار تکتونیکی آن نشست زمین خطری جدی محسوب می‌شود و باید به آن توجهی فوق‌العاده کرد.مطابق این مطالعه، حدود 25کیلومتر از طول کمربندی آزادگان، حدود 28کیلومتر از طول اتوبان قم، حدود 21کیلومتر جاده ساوه و بزرگراه بهشت‌زهرا که همگی این نقاط به عنوان اصلی‌ترین محورهای جابه‌جایی کالا و مسافر در استان تهران شناخته می‌شوند، با پتانسیل فرونشست مواجه هستند.
همچنین خروجی‌های راه‌آهن تهران-جنوب و تهران-تبریز، شاخه‌های جنوبی مترو به سمت اسلامشهر و حرم مطهر حضرت امام‌خمینی و همچنین بخش‌هایی از خطوط مترو در مرکز شهر و نیز بخشی از فرودگاه مهرآباد تهران، در این محدوده مخاطره‌آمیز قرار می‌گیرند. در کل، حدود 120کیلومتر خط راه‌آهن و 25کیلومتر از خطوط مترو، حدود 200کیلومتر اتوبان‌های بین‌شهری، حدود 2300کیلومتر راه‌ها و معابر شهری و بین‌شهری اصلی و فرعی، 2 انبار مواد نفتی و سوختی و 44جایگاه پمپ بنزین و 15جایگاه پمپ گاز، 7 ایستگاه گاز، 30 کیلومتر طول لوله نفت و نیز بیش از 70 کیلومتر خطوط فشار قوی و بیش از 200کیلومتر خطوط اصلی گاز در محدوده فرونشست تهران قرار دارد.
پهنه‌های خطرناک در 18 استان
فرونشست زمین اما منحصر به پایتخت نیست. بر اساس گزارش اخیر دکتر علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، از 31 استان کشور، در محدوده 18 استان، پهنه‌های با خطر بسیار بالا و بالای فرونشست زمین گستردگی دارد. در محدوده 195 شهر (16 درصد شهرها) و اراضی اطراف آن زون‌های با خطر بالا و بسیار بالای فرونشست زمین قرار دارد.
از جمعیت شهری 60 میلیونی ایران (آمار 1395) بالغ بر 28 میلیون و 500 هزار نفر در شهرهایی زندگی می‌کنند که بر روی زون‌های با خطر بالا و بسیار بالای فرونشست زمین یا در مجاورت آن قرار دارند (حدود 48درصد جمعیت شهری کشور) حدود 8 میلیون و 720 هزار واحد مسکونی شهری بر روی زون‌های فرونشستی با خطر بالا و بسیار بالا یا در مجاورت آن واقع شده است. حدود دومیلیون و 370 هزار واحد مسکونی از تعداد کل واحدهای واقع بر زون‌های خطرناک فرونشستی، فاقد اسکلت هستند. (آمار 1395) در میان شهرهای ایران، شهر اصفهان بالاترین ریسک فرونشست زمین را داراست و در میان استان‌های کشور پهنه استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، کرمان، قم و همدان نسبت به سایر استان‌های کشور، ریسک فرونشست بالاتری را دارند.
