راهکارهایی برای اجرای موفق طرح باغ‌های مشارکتی در ایران
مهرداد مطبوع ریاحی
کارشناس ارشد منابع تجدید شونده
اخیرا مقاله‌یی در خروجی وب‌سایت شمس با عنوان «باغ‌های مشارکتی: گامی به سوی پایداری محیط‌زیستی» انتشار یافته که نویسنده محترم به درستی و کاملا شفاف طرح موضوع کرده‌اند. در نوشتار حاضر سعی شده است ضمن صحه گذاشتن بر لزوم بهره‌مندی و انجام چنین طرح‌هایی در کشور به نیمه خالی لیوان هم از منظر یک شهروند دلسوز نگاهی انداخته شود. حقیقت آن است که لزوما انجام فراگیر چنین طرح‌های در مراکز شهری کشوری عمدتا خشک و نیمه‌خشک مانند ایران ولو با در نظر گرفتن پیشینه موفق اجرا در کشورهای توسعه‌یافته‌یی مانند استرالیا، اسپانیا، انگلستان و امریکا همچنین در کشورهای رو به توسعه‌یی مثل تایوان(که مشکل بحران آب ندارند) به دلایلی امکان‌پذیر نیست. به اعتقاد نویسنده، این طرح باید توسط کارشناسان داخلی در حوزه‌های مختلف بازنویسی و برای اجرا با توجه به شرایط موجود در کشور بومی‌سازی شود.
سوال اساسی درخصوص مقاله فوق این است که با توجه به بحران آب در اغلب شهرهای کشور و جمعیت شهری رو به رشد، بارگذاری‌های جدید برای مشروب کردن اینگونه باغ‌ها با آب سالم و بهداشتی جهت پرورش گیاهان از کدام منابع آبی تامین خواهد شد؟ حال آنکه برای آبیاری پارک‌ها و فضای سبز شهری هم باید به سمت استفاده از پساب‌های تصفیه شده به جای استفاده از آب شهری با رعایت ضوابط زیست‌محیطی و بهداشتی سخت‌گیرانه پیش برویم. در مقاله منتشر شده، آمده است که «در شهرهای مختلف ایران، مناطق دارای پتانسیل برای ایجاد باغ مشارکتی وجود دارد، فضاهای بلااستفاده معمولا در حوزه «فضاهای بی‌دفاع» مورد بررسی قرار می‌گیرند و بخش عمده فضاهای بی‌دفاع مربوط به ساختمان‌های مخروبه، زمین‌های بدون مجوز ساخت، مناطق قدیمی تخریب شده و مکان‌های خلوت اطراف پل‌هاست که همگی آنها قابلیت تبدیل به باغ مشارکتی را دارند.» ولی اگر واقع‌بینانه به این موضوع نگاه کنیم گلوگاه‌های مهمی برای انجام این مهم در کشور ما وجود دارند، مشکلات بزرگی مانند: قیمت بالای زمین در مراکز شهری، مشکلات حقوقی در صدور مجوز تملک یا حتی تصرف کوتاه‌مدت اینگونه اراضی، پیامدها و مشکلات اجتماعی تصرف و تغییر کاربری و بالاخره بروکراسی طاقت‌فرسا برای گرفتن مجوز احداث باغ‌های مشارکتی روی این دسته از اراضی در مراکز شهری. حال با در نظر گرفتن هر دو نیمه پر و خالی لیوان سوال دیگری مطرح می‌شود که آیا راهکاری جایگزین برای اجرای باغ‌های مشارکتی با حفظ حداکثری مزایایی که دارند و کاهش مشکلات ذکر شده، وجود دارد؟ در ادامه به این موضوع مهم خواهیم پرداخت.
احداث باغ‌های مشارکتی
در زمین‌های کشاورزی در حاشیه شهرها
در این نوشتار با توجه به اینکه در مقاله «باغ‌های مشارکتی: گامی به سوی پایداری محیط‌زیستی» به تفصیل درخصوص باغ‌های مشارکتی، تعریف آنها، پیشینه و مزایا صحبت شده است از تکرار آنها خودداری و مستقیما به پیشنهاد‌ها و بیان راهکار می‌پردازیم. ازآنجا که درخصوص صدور مجوز فعالیت برای باغ‌های مشارکتی در مراکز شهری در ایران، سازمان‌ها و وزارتخانه‌های مختلفی ازجمله سازمان محیط‌زیست، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت کشور(شهرداری‌ها) درگیر خواهند بود جهت اجرای موفق و بادوام طرح و کاهش بروکراسی‌های اداری اساسا باید علاوه بر مشخص شدن سازوکار اجرا، بومی‌سازی براساس شرایط و ضوابط داخلی تا حد امکان از تعداد مراکز تصمیم گیرنده هم کم کرد. پیشنهاد‌های مشخص نویسنده در این خصوص عبارتاند از:
1- برای اعمال یک مدیریت یکپارچه، هدفمند و پویا، ارگان یا شرکتی(دولتی یا خصوصی) مشخص برای صدور مجوز و نظارت بر حسن انجام کار و پایداری آن در کشور تاسیس شود.
2- برای جلوگیری از واگذاری امتیاز احداث اینگونه باغ‌ها به افراد غیرمتخصص، روند واگذاری و شرایط و مدارک لازم برای صدور مجوز به صورت کارشناسانه تعیین و ابلاغ شود.
3- با احداث یک وب‌سایت مرکزی امکان مطالعه، راهنمایی و استفاده مفید از مطالب(شامل: تعداد و موقعیت جغرافیایی این باغ‌ها روی نقشه هر شهر، بهترین راه دسترسی، ابعاد سایت‌ها برای اجاره مردم، قیمت و مدت اجاره، لیست گیاهان قابل کاشت براساس اقلیم منطقه، زمان کاشت، لیست حمایت‌های ترویجی، علمی و...) به صورت آنلاین برای عموم مردم فراهم شود بدین منظور نمونه وب‌سایت‌های خارجی مفیدی برای باغ‌های مشارکتی جهت ایده گرفتن و استفاده در فضای اینترنت وجود دارند (به‌عنوان مثال: 1، 2، 3 و 4).
4- همان‌گونه که گفته شد از آنجا که احداث اینگونه باغ‌ها در مناطق شهری با مشکلات بسیاری ازجمله مشکلات حقوقی در تملک اراضی و حتی اجاره آنها، بروکراسی طولانی‌مدت جهت اخذ مجوز از مراکز ذی‌صلاح، تامین آب آبیاری(که اصولا با توجه به شرایط بحرانی آب در اغلب شهرهای کشور تامین آب آبیاری جهت تولید سبزیجات و میوه از طریق آب شهری منطقی نبوده و راهکار جهانی در اینگونه موارد استفاده از روش‌های هیدروپونیک(5) و آکواپونیک(6) جهت تولید سبزی در مناطق شهری است)، تهیه پارکینگ و غیره مواجه خواهد بود، راهکار جایگزین استفاده از بخش اندکی از زمین‌های کشاورزی در حومه شهرها با سازوکاری که در ادامه توضیح داده شده، خواهد بود.
سازوکار پیشنهادی برای اعطای مجوز و اجرا
وزارت جهاد کشاورزی می‌تواند از طریق اعطای مجوز احداث باغ‌های مشارکتی در زمین‌های کشاورزی در حاشیه شهرها که از آب کشاورزی مطمئن و سالم برخوردار هستند برای کشت گیاهانی مانند سبزیجات یا حتی باغ‌های میوه مشارکتی در عرصه‌های باغی موجود، کشور را در نایل شدن به اهداف مورد نظر در احداث اینگونه باغ‌ها در کوتاه‌ترین زمان ممکن و با بالاترین کیفیت محصول(ارگانیک) و کمترین مشکلات حقوقی یاری کند و فضاهای بی‌دفاع شهری ترجیحا در اولویت تغییر کاربری توسط شهرداری‌ها برای احداث پارک‌ها و توسعه فضای سبز شهری با پساب‌های تصفیه شده شهری قرار گیرند. پیشنهاد می‌شود که امتیاز احداث اینگونه باغ‌ها جهت بهره‌گیری از امکانات و تجربه ارزشمند کشاورزان به بهره‌بردارانی در حاشیه شهرها داده شود که دارای زمین و آب مناسب جهت کشت محصول هستند. به عنوان مثال به یک کشاورز حومه شهر تهران که مالک یک هکتار زمین زراعی با آب موردنیاز برای مشروب کردن زمین خود هست با مشارکت یک مهندس کشاورزی یا محیط‌زیست به عنوان مشاور، مجوز فنس‌کشی، پلات‌بندی، استقرار کانکس(جهت نگهبانی و دستشویی) و بهره‌برداری برای مدت زمانی معین(ترجیحا دوره کوتاه‌مدت 5 تا 10ساله بجهت سخت بودن مدیریت آفات و بیماری‌ها در کشت مداوم و هرساله گیاهان مشابه و مشخص در یک زمین) داده شود. با توجه به تجربه شخصی نویسنده در کشت گیاهانی مانند سبزیجات در مساحت کوچک، ابعاد 50 تا حداکثر 100مترمربعی جهت اجاره به خانواده‌ها بر اساس میزان محصول تولیدی، نیاز و علاقه‌مندی پیشنهاد می‌شود. که اگر 20درصد فضا هم برای ایجاد راهروها و فضای نگهبانی در نظر گرفته شود به ازای هر هکتار (10.000مترمربع) با کسر 2000مترمربع راهروها و... بین 160تا 80 سایت در هکتار جهت اجاره و استفاده خانوارها فراهم می‌شود.
مزایای عمده چنین وضعیتی عبارتاند از:
1- کوتاه شدن روند واگذاری و احداث باغ‌های مشارکتی؛
2- مدیریت یکپارچه باغ‌های مشارکتی در سراسر کشور؛
3- جلوگیری از سوءاستفاده احتمالی در تغییر کاربری و بهره‌برداری از زمین توسط مالکین، بجهت موقتی بودن اعطای مجوز و برچیده شدن فنس‌کشی‌ها پس از پایان دوره؛
4- تامین زمین و آب کشاورزی با مالکیت مشخص و کاملاً شفاف جهت اجرای طرح؛
5- کاهش قابل‌توجه مشکلات اجتماعی و حقوقی نسبت به طرح ایجاد باغ‌های مشارکتی در مراکز شهری؛
6- استفاده از تجربه و راهنمایی ارزشمند کشاورزان و مهندسین کشاورزی و محیط‌زیست؛
7- تجربه لذت‌بخش کشت و کار در محیط طبیعی و آشنایی با طبیعت به خصوص برای کودکان؛
8- امکان توسعه طرح براساس نیاز؛
9- بهره‌مندی از امکان تولید سبزیجات و میوه‌جات تازه برای خانوارها به صورت کاملا ارگانیک؛
10- نگهبانی و مراقبت از گیاهان در زمان عدم حضور خانواده‌ها توسط کشاورز؛
11- امکان تامین آسان فضای مناسب جهت پارکینگ وسایل نقلیه خانواده‌ها بدون ایجاد ترافیک در مراکز شهری؛
12- ایجاد اشتغال(مستقیم و غیرمستقیم) و درآمدزایی برای چندین نفر (مانند: کشاورز، نگهبان، مهندسین کشاورزی)؛
13- امکان برگزاری دوره‌های آموزشی و کلاس‌های آموزشی در محل در راستای اهداف محیط‌زیست پایدار، سلامت جامعه و... توسط ارگان‌های ذی‌ربط؛
14- فراهم آوردن محیطی پرنشاط و طبیعی برای پایان هفته‌های خانواده‌های آپارتمان‌نشین؛
15- قیمت تمام شده مناسب برای اجاره توسط خانوارها؛
16-و نایل شدن حداکثری به مزایای باغ‌های مشارکتی ازجمله تاثیر مثبت بر سلامت و رفاه مشارکت‌کنندگان، اعتمادبه‌نفس و تقویت کار تیمی، مشارکت اجتماعی و... .
سخن پایانی
احداث باغ‌های مشارکتی در مزارع حاشیه شهرها علاوه بر مزایای گفته شده قابلیت توسعه فراگیر در تمام شهرهای کشور فارغ از بزرگی و کوچکی شهر و میزان جمعیت را خواهد داشت. فرصت‌های شغلی و آموزشی مهمی فراهم و به تامین بخشی از غذای سالم و تازه خانوارها کمک خواهد کرد. بدون شک ایجاد این باغ‌ها و تلفیق آنها با مدارس طبیعت کمک بسیار بزرگی در تربیت نسل جوان و آینده شهری به عنوان نسلی که با طبیعت بیگانه نیست و به آن احترام می‌گذارد، خواهد بود. پیشنهاد حاضر پتانسیل فراوانی برای افزایش آگاهی اجتماعی و توسعه پایدار محیط‌زیست شهری به خصوص در حاشیه شهرها خواهد داشت و نیازمند نگاهی مسوولانه، دلسوزانه و پشتیبانی سیاستی مناسب از طرف مسوولان به خصوص سازمان محیط‌زیست کشور، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت کشور خواهد بود.
منبع: شمس
