بی‌شناسنامه‌ها در جست‌وجوی هویت
داشتن شناسنامه و اوراق هویتی شاید در نگاه افرادی که از آن بهره‌مند هستند، طبیعی یا غیرمهم به نظر آید اما نداشتن همین یک برگ برای احراز هویت به معنای نابودی زندگی فردی و اجتماعی افراد فاقد شناسنامه خواهد بود.
سجل یا همان شناسنامه امروزی برگ هویت اصلی و مهم برای شناسایی افراد در کشور است که بود یا نبود آن جوانب زندگی اجتماعی و فردی یک شهروند ایرانی را مورد تاثیر قرار می‌دهد. فردی که شناسنامه ندارد، بی‌سواد خواهد ماند، احساس بی‌هویتی خواهد کرد و از همان بدو تولد از هرگونه امکانات دولتی و شهری بی‌بهره خواهد ماند. وجود این برگه هویتی نقش مهمی در برخورداری افراد جامعه از احساس تعلق به جامعه، امکانات آموزشی، رفاهی، بهداشت یا حتی مسافرت دارد.
وجود افراد بی‌شناسنامه در کشور و آمارهای غیررسمی تعداد زیاد آنان، بارها توجه مسوولان و فضای رسانه‌یی کشور را به خود جلب کرده است. بخشی از این افراد را فرزندان زنان ایرانی تشکیل می‌دهند که با اتباع خارجی ازدواج کرده‌اند و مدارک هویتی برای آنان صادر نشده است. شمار زیادی از آنان نیز از پدر و مادر ایرانی و در ایران متولد شده‌اند اما به دلایل گوناگون مانند ثبت نشدن ازدواج پدر و مادر، پدران و مادران بی‌شناسنامه که عمدتا ناشی از فقر فرهنگی بی‌شناسنامه مانده‌اند.
ایرنا با بیان این مطلب در گزارشی افزود: دو روز پیش، گروهی از خانواده‌های فاقد مدارک هویتی مقابل مجلس تجمع کردند و از نمایندگان خواستار رفع مشکلات چندین ساله خود شدند. میان این خانواده‌ها زنانی که فرزندان و همسرانشان از اتباع خارجی افغان یا عراقی بدون مدارک و اوراق هویتی بودند نیز دیده می‌شدند.
آمار دقیق و رسمی از تعداد افراد بدون شناسنامه در دست نیست، آمارهای موجود نیز تنها در حد پیش‌بینی و تخمین است. شنیده‌ها حاکی از وجود بیش از یک میلیون بی‌شناسنامه در کشور است.
«ابوالفضل ابوترابی» نماینده مجلس شورای اسلامی با استناد به پیش‌بینی وزارت اطلاعات اعلام کرد که 300 هزار فرد بی‌شناسنامه در کشور وجود دارند. اما به دلیل آمار سیاهی که در این رابطه وجود دارد به نظر می‌رسد آمار تخمینی آن حدود یک میلیون نفر باشد.
بر اساس آمار موجود، بیش از 400 هزار نفر از افراد بی‌شناسنامه‌ها کودکان‌اند که 4500 نفر از آنان نیز در استان سیستان و بلوچستان زندگی می‌کنند. به گفته یکی از نمایندگان مجلس مناطقی در این استان وجود دارد که تمام جمعیت آن فاقد شناسنامه‌اند و در نتیجه از همه امکانات کنونی بی‌بهره‌اند. وسعت، پراکندگی و جمعیت بالای این استان و همچنین، هم مرزی با کشورهای ناآرام از علل اصلی تعداد بالای افراد بی‌شناسنامه در این استان به شمار می‌رود.
استان‌های لرستان، کردستان و خوزستان نیز از دیگر مناطقی‌اند که بالا بودن تعداد افراد بی‌شناسنامه در آنها پیش‌بینی می‌شود. از طرفی نیز به گفته «عباس گودرزی» دیگر نماینده مجلس بیشتر افراد بی‌شناسنامه کشور را اتباع خارجی تشکیل می‌دهند و عده‌یی ممکن است دارای زوج یا زوجه اتباع خارجی باشند.
آمارهای اعلام شده تنها پیش‌بینی بوده و ممکن است تعداد بی‌شناسنامه‌ها در کشور بیشتر یا کمتر از آن باشد. شناسنامه به عنوان مهم‌ترین سند ابراز و شناخت هویت در ایران به شمار می‌رود. از این رو بهره‌مندی از تمام امکانات عمومی و دولتی با این مدرک شناسایی امکان‌پذیر خواهد بود. به‌طور تقریبی افراد بی‌شناسنامه از همه خدمات اجتماعی و رفاهی محرومند. این مساله باعث به وجود آمدن محدودیت‌های معیشتی و فشارهای مالی خواهد که در کنار محرومیت‌های ناشی از فقدان هویت قانونی بر چالش زندگی خواهد افزود.
نخستین چالشی که افراد بدون شناسنامه با آن روبه‌رو می‌شوند، مساله آموزش است. کودکان و حتی درصد بالایی از این افراد بی‌سواد باقی مانده‌اند. بی‌سوادی یکی از چالشی‌ترین مسائل افراد فاقد شناسنامه است.
بهره‌مندی از امکاناتی مانند بیمه، یارانه، انشعاب، برق، گاز، تلفن، خدمات بانکی، امکان معامله، اشتغال، سفر، رانندگی، ازدواج از دیگر مشکلاتی است که افراد بدون شناسنامه به دلیل نداشتن هویت از آنها محروم مانده‌اند. در این میان مشکلات روحی و روانی ناشی از احساس بی‌هویتی و قرار نگرفتن در ساختار و قشربندی جامعه، عمده مشکل مهمی است که به‌طور معمول گریبانگیر این افراد می‌شود.
ثبت نشدن وقایع حیاتی افراد و قرار نگرفتن در کنترل‌های آماری کشور نیز مساله‌یی است که می‌تواند در برنامه‌های خرد و کلان مناطق شهری و استانی کشور یا اجرای برنامه‌های دولتی خلل ایجاد کند. حل نشدن مشکل افراد بی‌شناسنامه در ایران باعث شکل‌گیری چرخه تولد کودکان بدون شناسنامه از والدین بدون شناسنامه خواهد شد و مشکلات این خانواده‌ها را دوچندان خواهد ساخت. به عبارت بهتر، بدون شناسنامه یا کارت شناسایی، زندگی فرد مختل خواهد شد.
براساس قانون کنونی، ایرانیانی که پدر و مادرشان دارای شناسنامه بوده اما خود به دلایلی شناسنامه ندارند با طی مراحل در سازمان ثبت احوال، می‌توانند اقدام به دریافت شناسنامه کنند اما مشکل اینجاست بسیاری از والدین نیز خود مدارک هویتی ندارند.
از طرفی افراد بدون شناسنامه به دلیل بی‌هویت بودن در معرض انواع بزه قرار دارند و به دلیل بی‌هویتی در صورت ارتکاب جرم به راحتی قابل شناسایی هم نیستند.
«زهرا زاهدی‌نیاکی» رییس دفتر حمایت از حقوق کودکان در دادگستری تهران می‌گوید: کودکان بی‌شناسنامه و در واقع گروهی از دختران در معرض خطر تجاوز هستند، مواردی از این دست مشاهده شده که متاسفانه این دختران در معرض تجاوز قرار گرفته یا اینکه مجبور شده‌اند با افرادی بسیار بزرگ‌تر از خود ازدواج کنند.
تولد کودکان بی‌هویت بحرانی جدی است، چرا که مشکلات زیادی بر سر راه زندگی فردی و اجتماعی آنان خواهد بود. اینکه کودکی نداند کجا و کی متولد شده است؟ مدرسه نرود و بی‌سواد بماند تنها مشکلات مراحل نخست زندگی است که در سال‌های بعدی و در بزرگسالی به صورت ریشه‌یی و گسترده‌تر زندگی افراد را مورد تاثیر خواهد داد.
