سد «ایلی‌سو» کشت زمین‌های همسایه را خشک می‌کند

ترکیه باید در آناتولی شرقی حقابه بین‌المللی را مدنظر قرار دهد

سید جلال ابراهیمی

مدیر مرکز مطالعات ایران و ترکیه  و دبیرکل اتاق بازرگانی ایران و ترکیه گاپ و تشکیلات اداری آن در 1989 به تصویب مجلس ترکیه رسید. این پروژه برای توسعه، پیشرفت و محرومیت‌زدایی از آناتولی شرقی یا جنوب شرق ترکیه و حتی قسمتی از شرق ترکیه برنامه‌ریزی شده و با هدف بهبود زیرساخت‌ها، استخراج و سازمان‌دهی و فراوری معادن منطقه، ایجاد تحولات اساسی در حوزه‌های روستایی، شهری، صنعتی - کشاورزی بالاخص صنعت، ساخت و ساز و نوسازی ساختمان‌های شهری وکشاورزی، انرژی، راه‌های شوسه و اتوبان‌ها، خطوط ریلی، هوایی، بالابردن سطح معلومات عمومی و آگاهی جامعه و نیز ارتقای فرهنگ و دانش منطقه به وجود آمد.

گاپ از مخفف کلمات G = گالکینما = توسعه و پیشرفت و ترقی و A= آناتولی یا آنادولی، P= پروژه، ایجاد شده است.

 آنچه سبب این نوشتار شد تاثیر سدسازی و کانالیزاسیون آبرسانی و درنتیجه آثار زیست‌محیطی مترتب بر آن در حوزه عملکرد رودخانه‌های دجله و فرات بوده است.

مسیر، مسیل و بستر این دو رود پر آب و پرقدرت که در تاریخ شکل‌گیری توپوگرافی قاره آسیا رودخانه‌هایی تمدن‌ساز بوده و جماعات بشری را در دوسوی کناره و کرانه خود اسکان داده است. در کنار شعبات آن و در طول تاریخ نیز صدها کلونی‌ جمعیتی شکل گرفته و تاکنون مانایی داشته و تداوم یافته است.

اجرای پروژه‌های گاپ و استفاده غیراصولی و خلاف حقوق بین‌المللی از حق‌آبه‌های بالادست شرقی ایران و پایین‌دست عراق و کردستان عراق و بهره‌برداری از سد ایلی‌سو نه‌تنها حوزه آبیاری و کشت و زرع کشورهای صاحب حق‌آبه را به خطر انداخته بلکه حتی در کوتاه‌مدت این مناطق را با کمبود آب مواجه و احتمال تنش و تشنج منطقه‌یی را افزایش خواهد داد.

کم شدن آب دجله و فرات در پایین‌دست نه‌تنها شرایط کشاورزی منطقه را دگرگون خواهد کرد بلکه با خشک شدن بستر در حاشیه رودخانه‌های یاد شده قطعاً به ایجاد گردوغبار در ماندآب‌های کناری منجر خواهد شد.

ترکیه قریب به 28 میلیون هکتار زمین‌ زراعی در حال کاشت و داشت و برداشت دارد. از این فضای زراعتی 4/11 درصد یعنی برابر با 2/3 میلیون هکتار دارای پتانسیل‌ آبیاری بوده که 4/1 میلیون هکتار آن در طرح گاپ قرار دارد.

در حوزه پروژه بزرگ گاپ 22 سد و

18 سانترال هیدروالکتریک در نظر گرفته شده است که با اتمام آن 8/1 میلیون هکتار زمین زیرآبیاری مدرن قرار می‌گیرد و هر سال

27 میلیارد کیلووات ساعت انرژی هیدروالکتریک وارد مدار شده و عمده نیاز صنعتی-کشاورزی ترکیه را تامین خواهد کرد.

هدف از گسترش انرژی هیدروالکتریک، آبیاری به طریق مدرن منطبق بر جلوگیری از هدررفت آب، گسترش صنایع کشاورزی، گسترش صنعت حمل و نقل به همراه زیرساخت‌های جاده‌سازی است.

تامین بهداشت و توسعه اجتماعی مناطق عقب‌مانده که با سایر نقاط ترکیه انطباق آماری نداشته بالاخص در شرق ترکیه و روستاها و شهرهای کردنشین، از دیگر اهداف گاپ است.

طرح آبیاری و آبرسانی به جنوب شرق ترکیه بالاخص در حوزه دیاربکر، حکاری، مرگ، شرناک و قسمت‌هایی از اطراف دریاچه وان تا نزدیکی مرزهای ایران جزو پروژه‌های توسعه‌یی به مرکزیت شهر وان بوده است.

این منطقه با 2/1 میلیون هکتار زمین‌های دارای پتانسیل کشت و زرع صنعتی کل 20 درصد مزارع کشاورزی ترکیه را در اختیار دارد.

تا پایان سال 2016 از آبشخور دجله و فرات حوزه‌یی به وسعت 154/502 هکتار زیر آبیاری مدرن رفته و در حال استفاده است و 16000 هکتار دیگر از آن رو به اتمام است. همچنین سرزمینی به وسعت یک میلیون 361 هزار هکتار در دست مطالعات تفضیلی و توجیهی است.

گاپ که پروژه اصلی و مادر آن، آبیاری زمین‌های شرق و جنوب شرق ترکیه و ایجاد پتانسیل‌های سرزمینی برای اشتغال منطقه و جلوگیری از مهاجرت‌های ناشی از بیکاری و حتی اسکان و تخته‌قاپو کردن عشایر منطقه است هم‌اکنون 14966 کیلو کانالیزاسیون اصلی را در حوزه آبرسانی از پشت سدها آماده کرده است و براساس نیاز، تونل‌هایی به طول 96 کیلومتر نیز برای انتقال آب با دبی بالا آماده بهره‌برداری است.

با اتمام گاپ پیشرفت و توسعه آناتولی شرقی و اجرای عملیات آبیاری مدرن بدون هدررفت آب، 5/3میلیون نفر به استخدام مراکز کشاورزی، صنایع کشاورزی، حمل و نقل و تولیدات کشاورزی و صنعت وابسته آن، صنایع بسته‌بندی، نگهداری (سردخانه‌ها) درمی‌آیند. از طرفی تولیدات منطقه اعم از کشت وسیع و یکپارچه و باغ‌های میوه و... صادراتی 5/4 برابر می‌شود. طبیعی است که ذخیره‌سازی آب‌های دجله و فرات و رودخانه‌های واریزی به این دو رود اصلی که سدهای کوچک و بزرگ بر آنها بسته شده یا در حال ایجاد است، که عامل کم آبی در شاخه‌های جنوبی و شرقی آنها یعنی در حوزه کشت و زرع ایران و عراق بالاخص در کردستان عراق تا پایین‌تر از سرچشمه و دلتای حوزه اروندرود تا خلیج فارس خواهد شد و تاثیراتی مخرب بر کشت و زرع مناطق یاد شده خواهد داشت.

مستر پلان MASTER PLAN گاپ یا پلان و نقشه اصلی GAP کشاورزی، زراعت، دامپروری، صنایع وابسته به کشاورزی و دامداری و ایجاد مرکزیتی برای صادرات صنایع وابسته و پیوسته و تولیدات جنبی آن است. یعنی مستر پلان کمی گسترده‌تر از کشت و صنعت دشت مغان یا مجموعه‌یی از کشت و صنعت مغان و زرینه‌رود یا میاندوآب ارزیابی می‌شود.

ترکیه با اجرای عملیات GAP و با تبلیغات و پروپاگاند گسترده‌یی که در رسانه‌های داخلی و خارجی راه انداخته و از طرفی با ارائه تصویرهای گویا و زیبای مناطق اجرایی گاپ بالاخص حوزه دریاچه وان و تاریخ کهنسال این منطقه سعی در جلب و جذب سرمایه‌گذاری خارجی بالاخص در حوزه صنایع وابسته کشاورزی دارد که موفقیتی هم به دست آورده است.

حوزه آناتولی شرقی تقریبا 5/7 میلیون هکتار اراضی زراعی‌ دارد که 4/29 درصد آن مراتع و چمن و 2/19 درصد آن جنگل و جنگل‌های پراکنده و 6/43 درصد آن زمین‌های زراعی است.

 دامپروری: در منطقه اجرایی گاپ دامداری و دامپروری مورد نظر است که 7 درصد گوسفند و 16 درصد بز و سایر حیوانات گاو و گاومیش و... است.

از جمله اهداف در حوزه دام و دامپروری تولید علوفه و خوراک دام و طیور و صنایع وابسته به آن است.

 آب و تولیدات آن:

 پروژه گاپ با توجه به وجود دجله، فرات که در طول 2هزار و 235 کیلومتر در داخل ترکیه جاری است، با 6481 حوضچه طبیعی و سدهایی که در این منطقه بر رودهای اصلی و رودخانه‌ها بسته شده و تولیدات آبی منطقه و صادرات آن، تغییراتی در معیشت منطقه و حتی تفکر حوزه و ایجاد رشته‌های ویژه دانشگاهی که نیاز منطقه است ایجاد می‌کند.

با پروژه‌های آب و آبیاری و سد و مخازن جنبی سالانه 32500 تن ماهی و با درآمدی برابر با 50 میلیون دلار و ایجاد اشتغال برابر 6500 نفر و اسکان 32500 نفر و تخته قاپو شدن آنها میسر می‌شود و در کل از مهاجرت 5/3 میلیون نفر به شهرهای دیگر جلوگیری می‌کند.

گاپ تاثیرگذار در تجارت خارجی بالاخص در حوزه کشاورزی است که با نزدیک بودن به مرکز درخواست و حوزه‌های تقاضا همانند گرجستان، آذربایجان، حوزه قفقاز، حوزه بالکان‌ها، حوزه مدیترانه جنوبی (کشورهای ساحلی مدیترانه در قاره آفریقا که برای نمونه تجارت منطقه در سال 2000 برابر با 503 میلیون دلار بود و در 2007 به رقمی برابر 3/3میلیارد دلار یعنی 6 برابر رسیده است. در 2016 نیز به 5/8 میلیارد دلار یعنی 16 برابر افزایش یافته است.

منطقه گاپ به‌طور کلی تامین و صدور تره‌بار و سبزیجات تازه، بسته‌بندی میوه به تاریخ روز را به خاورمیانه، کشورهای منطقه و حوزه بالکان‌ها و ماوراء قفقاز، شیخ‌نشین‌ها و حتی روسیه، دنبال می‌کند.