گفت‌وگوی ملی آب؛ راهکار اصلاح مدیریت منابع آب
عبدالرضا فروغی
مدیر بنیاد آب ایرانیان
مغالطه بزرگی تحت عنوان «بحران آب» جای معضل بزرگی به نام «بحران مدیریت منابع آب» را گرفته است. سرزمین ایران نه امروز که به عمق تاریخ کهن و اسطوره‌یی خود به جبر جغرافیایی که در آن قرار گرفته، کمبود آب داشته است و همین کمبود آب سبب شد تا ایرانیان با دست و پنجه نرم کردن با این طبیعت خشن دست به ابتکاراتی برای مدیریت منابع آب بزنند. از آناهیتا که الهه نگهبان آب در تاریخ باستان ایران بود حساسیت ایرانیان به مقوله حفاظت از منابع آب به چشم می‌خورد تا احداث قنات به عنوان یکی از موثرترین شیوه‌های انتقال و توزیع آب و در عین حال سازگار با محیط زیست که کمترین میزان تبخیر را داشته است. ایجاد بندها و سازه‌های آبی نظیر آنچه در شوشتر از گذشته‌های دور به‌جا مانده است شاهد دیگری براین مدعاست. امروز ایرانیان بیش از هر زمان دیگری نیازمند گفت‌وگوی ملی درباره مساله آب و چگونگی ایجاد راهکارهای جدید متناسب با موقعیت کنونی در رفع معضلات پیش‌رو هستند. یک ملت هوشیار و یک دولت هوشمند باید در هر دوره‌یی به تناسب مقتضیات آن دوره راهکارهای مناسبی اختیار کنند. آنچه سبب شده راهکارهای مدیریت منابع آب در سال‌های اخیر را مانع و جامع ندانیم بی‌شک متاثر از آن است که آب را یک عنصر فرابخش و چند انضباطه ندانسته‌ایم و بی‌آنکه سرزمین ایران و جغرافیایش را بشناسیم برای هر بخشی جداگانه و جزیره‌یی تصمیم گرفته‌ایم.
حل مساله آب وظیفه یک نهاد و سازمان نبوده و نیست و لذا آثار و تبعات ناشی از عدم مدیریت صحیح در منابع آب نیز تنها متوجه یک نهاد و سازمان و به‌طور خاص محدود به وزارت نیرو نیست. اعمال مدیریت به هم پیوسته منابع آب و تنظیم سیاست‌های توسعه‌یی، فرهنگی و اجتماعی هر منطقه، باید پس از ارزیابی منابع آب آن منطقه صورت گیرد.
اینجاست که خلأ ناشی از نبود برنامه آمایش سرزمین، مشکل اصلی برنامه‌ریزی در کشور را بیشتر نمایان می‌کند و همین امر مشکل آب را دامن زده است.
در عین با توجه به آنچه مرور شد به نظر می‌رسد نکاتی که در ادامه بر آن تاکید شده بیش از هر زمان دیگری باید به عنوان سیاست‌های مدیریت کلان اجرایی کشور مورد توجه قرار گیرد؛
۱) فعالیت‌های توسعه‌یی - سازه‌یی نه یکسر نادرست بوده‌اند و نه مطلقا درست. منطقی است که هر فعالیتی که توسط نهادهای اجرایی صورت می‌گیرد نقدی داشته باشد، اما نقدی عالمانه و آگاهانه.
اگر نقدی به‌جا نمایی معدود سدهایی وارد است، باید چگونگی مراحل طراحی تا ساخت و بهره‌برداری آن را مرور کرد. در مقابل باید عموم سدهایی که به درستی طراحی و ساخته شده‌اند را از این منظر نیز مورد توجه قرار داد و در عین حال توجه کرد که آیا مدیریت منابع آب در این سازه‌های عظیم تنظیم‌کننده نیز به درستی صورت گرفته است؟
۲) اینک که نگاه تیزبین جامعه حفظ محیط زیست را بیش از هر زمان دیگری مدنظر قرار داده است باید به این مساله نیز توجه شود که بدون داشتن طرح آمایش سرزمین و درنظر گرفتن منابع و محدودیت‌های آب هر منطقه نمی‌توان به سیاست‌گذاری و سرمایه‌گذاری بدون پشتوانه آمایشی در مناطق پرداخت.
۳) بدون گفت‌وگوی ملی درباره آب و بدون مفاهمه درباره آن و بدون داشتن ساختار مستقل و مقتدر در عرصه آب نمی‌توان آب را که یک مقوله فرابخش و چند انضباطه است را به صورت نتیجه بخش مدیریت کرد و لذا باید دریک ساختار مناسب، مستقل و منطبق با شرایط امروز همه ارکان تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی را به خدمت گرفت.
۴) یکی از مهم‌ترین نیازهای امروز جامعه ایران در سال‌های آینده ایجاد فضا و بستری برای گردهم آمدن همه ذی‌نفعان آب و طرح نظرات و دیدگاه‌های آنها و استخراج بهترین راهکارها از درون آن است.
۵) تغییرات آب و هوایی، افزایش جمعیت و تغییر سبک زندگی موجب افزایش تقاضا برای آب و فشار برمنابع آب شیرین شده است. مناطقی مانند خاورمیانه، ساحل در حاشیه صحرای بزرگ آفریقا و منطقه جنوب آفریقا بیشتر در معرض خطر کمبود آب هستند. از آنجا که حل مشکلات ناشی از کمبود آب از عهده تک‌تک کشورها برنمی‌آید، لذا همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه و بین‌المللی در این زمینه اجتناب‌ناپذیر است. به این منظور دولت‌ها نیازمند سیاست خارجی فعال، پویا و متناسب با شرایط جدید هستند.
۶) نمی‌توان منابع آب را به درستی مدیریت کرد و انتظار نتیجه داشت در حالی که الگوی کشت در مناطق مختلف با منطقه و منابع آب آن تطابقی ندارد و نمی‌توان به تجارت محصولات کشاورزی پرداخت در حالی که چرخه تولید محصول، بهره‌وری پایینی به نسبت مصرف آب دارد و نیز نمی‌توان به درآمد حاصل از محصولات کشاورزی افتخار کرد در حالی که در مواردی آب قابل توجهی مصرف و به صورت آب مجازی از کشور خارج می‌شود. بنابراین مدیریت منابع آب نیازمند توجه و همکاری همه بخش‌های تاثیرگذار و تاثیرپذیر است. با اصلاح الگوی کشت، افزایش نقش آب مجازی، کشت مشترک با همسایگان، تشویق کشت محصولات کم‌آب‌بر و ممنوعیت کشت محصولات پرآب‌بر، توسعه استفاده از فناوری‌های مدرن و نوین در زمینه آبیاری از موارد اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی است.
همچنین نمی‌توان از منابع آب حفاظت و مراقبت کرد.
۷) از مواردی که در سال‌های اخیر به آنها توجه کافی نشده است، تنوع بخشی به منابع مالی است. متاسفانه مدیران دولتی با اتکای زیاد به منابع دولت از اجرای مسوولیت‌های اساسی آب به خصوص فعالیت‌های غیرسازه‌یی غافل شده‌اند. ایجاد بسترهای مناسب برای زمینه حضور و مشارکت فعال بخش خصوصی از الزاماتی است که توجه کافی به این موضوع نشده است.
۸) بدون ارزشگذاری و تعیین آب‌بها به شکل واقعی نمی‌توان به ارزشگذاری نتایج فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی، تجاری و خدماتی پرداخت. بنابراین مادام که آب به‌طور واقعی ارزشگذاری نشده باشد نمی‌توان انتظار سرمایه‌گذاری مناسب و بازگشت سرمایه و در نتیجه بهبود راندمان و بهره‌وری در مراحل مختلف استحصال، انتقال، توزیع و مصرف آب را داشت.
۹) حل مساله آب در گرو حل معضلات مدیریت منابع آب است. بنابراین نقش مدیریت در آن بیش از پیش باید برجسته شود. مدیری می‌تواند بحران مدیریت منابع آب کشور را کالبدشکافی و درمان کند که به همکاری و بهره‌گیری از همه توان کارشناسی اعم از زنان و مردان متخصص و جامعه تاثیرگذار و تاثیرپذیر اعتقاد داشته باشد.
