وضعیت عراق و سوریه پس از داعش چگونه است

اعظم سلامتی  

 مقدمه

داعش زمانی حدود یک‌سوم از سرزمین‌های عراق و سوریه را اشغال کرده بود اما اکنون قلمروی این گروه به مناطق تحت محاصره کاهش پیدا کرده است. هرچند نمی‌توان پایان مشخصی را برای این بازی پیچیده تخمین زد. در ماه ژوئیه 2017، نیروهای عراقی با حمایت امریکا کنترل موصل دومین شهر بزرگ عراق را به دست گرفتند و نخست‌وزیر عراق حیدرالعبادی، پیروزی در نبرد موصل را اعلام کرد.

 در ماه اکتبر 2017، نیروهای دموکراتیک سوریه توانستند شهر رقه پایتخت خلافت خودخوانده داعش را از دست این گروه تروریستی خارج کنند. در حال حاضر نیروهای دموکراتیک سوریه و نیروهای وفادار به بشار اسد، در حال جنگ با داعش و تسخیر آخرین پایگاه‌های آن در شرق سوریه هستند.

شکست‌های پیاپی داعش و عقب‌نشینی سریع این گروه از مناطق تحت تسلط خود در عراق و سوریه، اکنون این خطر را ایجاد کرده است که کشمکش‌ها و درگیری‌های تازه‌یی در این دو کشور میان طرف‌های پیروز روی بدهد. گروه‌های مسلح مختلفی در عراق و سوریه وجود دارند و هر کدام از این گروه‌ها از سوی بازیگر یا بازیگران خارجی حمایت می‌شوند. این بازیگران خارجی به دنبال گسترش نفوذ خود در مناطق تازه آزادشده هستند. کارشناسان هشدار می‌دهند اگر طرف‌های پیروز در عراق و سوریه نتوانند سازوکارهایی ایجاد کنند که شهروندان غیرنظامی در قدرت سهیم شوند و پناهندگان به خانه‌های خود بازگردند، ممکن است دوباره در این دو کشور برخوردهای نظامی شدیدی رخ بدهد. این امر راه را برای شورش‌ها و نبردهای آتی هموار می‌کند. اکنون در عراق و سوریه، نگرانی‌های بسیاری پیرامون مسائلی چون امنیت، بحران آوارگان و بازسازی دوره پساداعش وجود دارد. در این نوشتار سعی بر این است بر چالش‌های آتی در عراق و سوریه پساداعش اشاره شود.

 عراق در دوره پساداعش

سه مساله امنیت، بحران آوارگان و بازسازی در دوره پساداعش از مهم‌ترین چالش‌های عراق هستند.

 امنیت

ورود نیروهای عراقی به حویجه در ماه اکتبر باعث شد که داعش، آخرین شهر تحت کنترل خود را در عراق از دست بدهد. اکنون سه گروه مسلح بزرگ در سرزمین‌های آزادشده از داعش وجود دارد که شامل ارتش عراق و بیشتر شبه‌نظامیان شیعه و پیش‌مرگه‌های کرد می‌شود. هرچند این سه گروه برای مقابله با داعش با هم همکاری کرده‌اند، اما گاهی هم مانند مساله اخیر کرکوک شاهد رقابت و کشمکش میان آنها بوده‌ایم. افتادن بخش‌های قابل‌توجهی از عراق به دست گروه تروریستی داعش در سال 2014، ناکارآمدی ارتش عراق را به نمایش گذاشت اما پیروزی‌های اخیر ارتش عراق، نشان داد این نیرو تا حد زیادی بازسازی‌شده است. ارتش عراق پس از پیروزی‌های پیگیر در نظر مردم عراق یک نیروی حرفه‌یی به شمار می‌رود. با این حال نبرد موصل و آزادسازی دیگر شهرها و مناطق عراق توان ارتش و نیروهای ضد تروریست را تا حدی کاهش داده و اتهاماتی را بر آنها وارد کرده است که اقدام به اعدام‌های غیرقانونی مردم و تنبیه جمعی خانواده‌های آنها کرده‌اند چراکه آنها مظنون به همکاری با داعش هستند. امریکا در قالب ائتلاف نیروهای بین‌المللی کمک‌های هوایی و مشاوره نظامی به نیروهای عراقی ارائه داده است. (1) کاخ سفید تعداد 5262 نیروی امریکایی را در عراق و 603 نیرو را در سوریه صف‌آرایی کرده است اما این تعداد ممکن است در شرایط اضطراری بالاتر هم باشد.

 بیش از 150 هزار نفر از پیش‌مرگه‌های کرد هم در میدان نبرد با داعش فعالانه حضور داشتند. حشد الشعبی یا بسیج مردمی عراق نیز که گروهی عمدتا شیعه است، بیش از 60 هزار نیرو در اختیار دارد که بیشتر آنها به ایران وفادار هستند. تعدادی نیز به روحانیان عراقی مقتدا صدر و آیت‌الله علی سیستانی وفادار هستند که خواهان ایجاد اصلاحات سیاسی هستند خصوصاً مقتدا صدر که در قالب یک ملی‌گرا خواهان نزدیکی به گروه‌های سنی و مبارزه با گروه‌های تروریستی است. یکی از موضوعات عمده دولت عراق چگونگی وارد کردن نیروهای حشد الشعبی به دستگاه امنیتی کشور است. موضوع دیگر دولت عراق، وارد کردن گروه‌های مسلح وابسته به قبایل عرب سنی، در دستگاه حکومتی است. این خطر وجود دارد که میان گروه‌های مسلح مختلف برای کنترل سرزمین‌های آزادشده از دست داعش رقابت و درگیری پیش‌اید. کردهای عراق ادعاهایی را مطرح کرده‌اند در خصوص حاکمیت بر سرزمین‌های نفت‌خیزی که همه ساکنان آن کرد نیستند و در مجاورت سه استان‌ دولت منطقه‌یی کردستان قرار دارند. ‌جایی که آنها از سال 1991 خودمختاری داشتند. این ادعاهای ارضی تنش میان جناح‌های کرد و همچنین کردها و گروه‌های دیگر را برجسته می‌کند.

شهر کرکوک در مرکز این اختلاف‌ها قرار دارد. کرکوک پس از فرار نیروهای دولتی از این شهر به دست داعش افتاد و کردها توانستند در سال 2014 این شهر را از کنترل داعش خارج کنند. پس از همه‌پرسی استقلال کردستان عراق و ادعای مالکیت اقلیم کردستان بر کرکوک، نیروهای عراقی با پیشروی سریع خود در اکتبر سال 2017 کنترل کرکوک را از دست دولت اقلیم خارج کردند؛ امری که ظاهراً از سوی حزب اتحادیه میهنی کردستان (PUK) مورد استقبال قرار گرفت. میان اتحادیه میهنی کردستان (PUK) و حزب دموکرات کردستان (KDP)، که بر اربیل مرکز اقلیم کردستان عراق حاکمیت دارد و همه‌پرسی استقلال را با وجود مخالفت‌های داخلی و خارجی برگزار کرد، رقابت‌های شدیدی وجود دارد.

در حال حاضر آخرین پایگاه‌های داعش در غرب استان انبار عراق - که با سوریه هم‌مرز است - قرار دارند. تحلیلگران بر این باورند گروه تروریستی داعش با از دست دادن بیشتر سرزمین‌های تحت تسلط خود در عراق و سوریه، ازاین‌پس به تاکتیک‌های چریکی روی خواهند آورد. این امر نبرد با آنها و برقراری امنیت و ثبات در این دو کشور را دشوار‌تر می‌کند.

 بحران آوارگان

در اثر درگیری‌ها و خشونت‌های عراق، بیش از سه میلیون نفر در داخل این کشور آواره شده‌اند. حدود یک‌سوم این افراد، در داخل استان نینوا آواره شده‌اند که موصل مرکز آن است. حدود 800 هزار نفر از مردم شهر موصل به دنبال اشغال این شهر از سوی داعش و سپس بازپس‌گیری آن از سوی نیروهای دولتی، مجبور به ترک خانه و کاشانه خود شدند. حدود یک‌پنجم از آوارگان هم مربوط به استان‌های کردنشین اربیل و دهوک هستند و در مناطقی مانند تلعفر و نیمه شرقی موصل که تخریب‌های زیادی را شاهد نبوده‌اند، آوارگان به سرعت در حال بازگشت به خانه هستند اما تقریباً در همه مناطق جنگ‌زده، خانه‌ها و زیرساخت‌ها نابود شده‌اند و تاسیسات عمومی کمی باقی مانده‌اند و بسیاری از مردم هنوز در سکونت‌گاه‌های موقت زندگی می‌کنند. رهبران قبایل در برخی موارد مانع بازگشت خانواده‌هایی شده‌اند که مظنون به همکاری با داعش هستند.

 بازسازی

بسیاری از مناطق شهر موصل خصوصاً قسمت غربی آن عمدتا به خاطر حمله‌های هوایی ائتلاف تحت رهبری امریکا، بر علیه جنگنده‌های داعش تخریب شده است. طبق برآورد سازمان ملل متحد، حدود یک‌سوم از خانه‌های این شهر ویران شده‌اند. همچنین، بسیاری از زیرساخت‌های عمومی مانند جاده‌ها، پل‌ها و تاسیسات آب و برق از میان رفته‌اند. تروریست‌های داعش مسجد جامع النوری موصل را منفجر کردند و پشت سر خود میدان‌های مین و تله‌های انفجاری به جا گذاشتند که تاکنون صدها نفر را کشته‌اند و پاک‌سازی آنها ممکن است بیش از یک دهه به درازا بکشد.

همچنین سد موصل به تعمیر فوری نیازمند است. شکسته شدن این سد می‌تواند زندگی میلیون‌ها عراقی را به خطر بیندازد. به گفته یک مقام رسمی سازمان ملل متحد، تنها تعمیر زیرساخت‌های اساسی موصل ممکن است بیش از یک میلیارد دلار هزینه داشته باشد. همچنین طبق برآورد دولت عراق، بازسازی کشور حدود 100میلیارد دلار هزینه خواهد داشت. عراق پس از نابودی داعش در حوزه بین‌المللی و جهانی، محلی برای جذب سرمایه‌های بین‌المللی و شرکت‌های خارجی خواهد بود. عراق بازاری گسترده دارد که همگان می‌خواهند سهمی در آن داشته باشند. عراق منابع زیادی در حوزه نفتی و گازی در سطح جهان دارد و همگان خواهان مشارکت در بازسازی و ساخت آن هستند. بنابراین کشورها و شرکت‌ها و سرمایه‌داران بسیاری هستند که پس از نابودی داعش به سوی عراق سرازیر خواهند شد.  با توجه به کاهش قیمت نفت، که موجب کسری بودجه دولت شده است، ازاین‌پس عراق به کمک‌های خارجی بسیار نیازمند خواهد بود اما به دلیل فساد فراگیر، کشورها و موسسات بین‌المللی ممکن است تمایل چندانی برای کمک به دولت عراق نداشته باشند. در سال 2017 تقاضای سازمان ملل برای کمک‌های بشردوستانه 50 در صد کمتر از چیزی بود که در ماه اوت شاهد بودیم.

 سوریه در دوره پساداعش

سوریه نیز مانند عراق و شاید حتی به میزان بالاتر و در مناطق بیشتری با سه موضوع امنیت، بحران آوارگان و بازسازی در دوره پساداعش روبرو خواهد بود.

 امنیت

حضور بازمانده‌های داعش در سوریه پررنگ‌تر از عراق است. با پیروزی نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) در رقه - که تحت حمایت امریکا هستند - استان دیرالزور به یکی از آخرین سنگرهای داعش در سوریه تبدیل شده است.

اکنون تروریست‌های داعش زیر آتش سنگین نیروهای دولتی تحت حمایت روسیه و کردهای تحت حمایت نیروهای ائتلاف به رهبری امریکا قرار دارند. مقام‌های امریکایی حاضر در شمال سوریه در حال زمینه چینی برای مدیریت شهر رقه هستند.

نیروهای دموکراتیک سوریه از شکل‌‌گیری ساختارهای حکومتی غیرنظامی در رقه حمایت می‌کنند و نیروهای ایالات متحده هم آموزش شبه‌نظامیان را برای تربیت نیروی پلیس شهر به عهده گرفته‌اند. هنوز مشخص نیست که حزب اتحاد دموکراتیک (PYD) - یک حزب سیاسی کرد سوری و نزدیک به حزب کارگران کردستان - چه نقشی در این مناطق خواهد داشت. در برخی مناطق با جمعیت عمدتا عرب (شهر منیج) که توسط نیروهای دمکراتیک سوریه (SDF) از دست داعش آزادشده است کادرهای حزب اتحاد دموکراتیک (PYD)، پست‌های عمده را به عهده گرفته‌اند. برخی بر این باورند که جنگجویان کرد سوریه به دنبال ضمیمه کردن سرزمین‌های آزادشده از دست داعش، به منطقه خود مختار کردنشین سوریه هستند که با نام روژاوا شناخته می‌شود.

شرایط در استان دیرالزور سوریه حتی پیچیده‌تر خواهد شد. اگر اکثریب عرب سنی این استان، کردها را به عنوان اشغالگران سرزمین خود ببینند، ممکن است تنش‌های جدیدی در دیر الزور رخ بدهد. در عین حال دیگر گروه‌های مسلح این منطقه هم ممکن است با کمک حامیان خارجی خود وارد میدان شوند. عمدتا یکی از حامیان خارجی ترکیه است که برای نفوذ امنیتی در مناطقی که احتمال برگشت آن به حکومت مرکزی دمشق نیست، رقابت خواهد کرد. گروه‌های دیگر، نیروهای شورشی قبایل عرب سنی هستند که مورد حمایت اردن و امریکا هستند که اوضاع را پیچیده‌تر می‌کنند. برخی ناظران بر این باورند کردهای سوری به دنبال تصرف منابع نفتی دیرالزور هستند تا اهرم فشاری در مناقشه‌های آتی با دولت سوریه برای کسب خودمختاری داشته باشند. عده‌یی از تحلیلگران می‌گویند ارتش ایالات متحده در این منطقه دارای پایگاه‌هایی است و با کمرنگ شدن حضور داعش، به احتمال زیاد درگیری میان نیروهای مختلف در منطقه دیرالزور افزایش پیدا خواهد کرد.

 بحران آوارگان

با فروکش کردن خطر داعش و جنگ داخلی سوریه، برخی از آوارگان داخلی در حال بازگشت به خانه و کاشانه خود هستند. به گزارش سازمان بین‌المللی مهاجرت، جنگ داخلی سوریه بیش از 6 میلیون نفر آواره داخلی به جای گذاشته است. از این تعداد، بیش از 600هزار نفر در هفت ماه نخست سال جاری میلادی، به محل سکونت پیشین خود بازگشتند اما این سازمان هشدار داده که همه بازگشت‌ها داوطلبانه نبوده است.

افزون بر این، حدود 5 میلیون پناه‌جوی سوری هم به کشورهای پیرامون سوریه مانند ترکیه، لبنان، اردن و حتی عراق پناه برده‌اند. حدود یک میلیون پناه‌جوی دیگر هم از کشورهای عضو اتحادیه اروپا درخواست پناهندگی کرده‌اند. بازگشت آوارگان به سوریه به علت اوضاع وخیم اقتصادی در مناطقی است که آنها خواهان پناهندگی بودند. ‌

با فروکش کردن آتش جنگ داخلی سوریه، ممکن است کشورهای میزبان با فشارهای عمومی برای بازگرداندن پناه‌جویان سوری روبرو شوند. بطوری که در مورد افغان‌ها این مساله وجود داشت. گزارش شده که اردن هم‌اکنون، عده‌یی از پناه‌جویان سوری را اخراج کرده است. اما زمانی که سوریه تحت نفوذ گروه‌های مختلف باشد و حکومت بشار الاسد در دمشق همچنان باقی بماند این ترس میان آوارگان وجود دارد، حتی اگر جنگی نباشد آنها دستگیر می‌شوند یا در بدنه ارتش باید فعالیت کنند.

 بازسازی

مبارزه علیه داعش و جنگ با گروه‌های تروریستی، سوریه را ویران کرده است. به گزارش بانک جهانی در سال 2017، حدود 7 درصد از خانه‌های مردم سوریه ویران شده و حدود 20 درصد دیگر هم آسیب جدی دیده است. بین 400 صد هزار تا 470 هزار مرگ و میر گزارش شده است و بیش از نیمی از جمعیت سوریه در سال 2010 مجبور به ترک کشورشان شدند. در حوزه اقتصادی نیز خسارات فراوانی وارد شده است به عنوان مثال از سال 2011 تا 2016 میزان آسیبی که به رشد تولید ناخالص ملی وارد شده است حدود 226 میلیارد دلار برآورد شده است. سیستم‌های آموزشی و مراقبت‌های بهداشتی سوریه و همچنین بسیاری از زیرساخت‌های فیزیکی آن تا حد زیادی از بین رفته‌اند.

در زمینه اقتصادی، طی شش سال گذشته به سبب اقدامات تروریستی ضربات و خسارت‌های زیادی به اقتصاد سوریه وارد شد که تاثیر منفی بر زندگی و معیشت شهروندان سوری گذاشت و تورم شدیدی شکل گرفت بطوری که قیمت کالاها به 10 برابر پیش از زمان آغاز بحران رسید. ارزش برابری لیره سوریه در برابر دلار امریکا که زمانی یک دلار معادل 45 لیره بود، امروز هر 540 لیره معادل یک دلار شده است تا کاهش شدید ارزش پول سوریه در نتیجه جنگ جهانی تروریستی علیه این کشور بیشتر به چشم آید، علاوه بر آن باید به کاهش صادرات، افزایش هزینه‌ها و تحریم‌های برخی کشورها علیه سوریه اشاره کرد که همگی سبب وخیم‌تر شدن اوضاع اقتصادی سوریه شد ه است. ‌طبق پژوهش صندوق بین‌المللی پول، بازسازی زیرساخت‌های فیزیکی سوریه، می‌تواند بین 100 تا 200 میلیارد دلار هزینه داشته باشد اما طبق پژوهش بانک جهانی، بازسازی زیر ساخت‌های غیر فیزیکی - مانند نهادها و شبکه‌هایی که موجب افزایش فعالیت و رشد اقتصادی می‌شوند - هزینه‌های بیشتری را طلب می‌کند.  هرچند کنفرانس آوریل در بروکسل در مورد بازسازی سوریه فراخوان حمایت بین‌المللی را داد اما بدون همراهی یک تحول جامع و محاسبه شده که منافع تمام گروه‌های سوری را مورد توجه قرار دهد، نمی‌تواند موفقیت‌آمیز باشد. ‌ابعاد ویرانی خیلی وسیع است و بازسازی نمی‌تواند بدون تزریق وام‌ها و کمک‌های بین‌المللی باشد.

 نتیجه‌گیری

پس از نابودی داعش، پنج کشور قدرتمند منطقه باید چتری امنیتی را بر سر کشورهای منطقه ایجاد کنند تا از منافع این کشورها حفاظت کرده و مانع از بروز جنگ شوند. در عرصه سیاسی تقویت وحدت ملی باید در اولویت قرار بگیرد. مدیریت چالش‌های پیش روی دولت سوریه و عراق پس از پاک‌سازی گروه تروریستی داعش، همکاری تمامی گروه‌های سیاسی داخلی و دولت را می‌طلبد. رسیدن به اتفاق آراء در این زمینه به علت دخالت قدرت‌های فرامنطقه‌یی می‌تواند با دشواری‌های فراوانی روبرو شود. و آتش جنگ دیگری را در منطقه بگشاید.

منبع: شمس ‌