دست دوستی
گروه ایران
گفت‌وگو به جای مناقشه؛ این پیشنهاد دولت ایران به کشورهای منطقه است که ظریف طی چند سال اخیر آن را بارها تکرار کرده است. نخستین بار در نوشته‌یی مفصل در روزنامه کویتی «الرای»، دومین بار در روزنامه شفیق ترکیه و پس از آن به‌طور مکرر در نشست‌های بین‌المللی. وزیر امور خارجه ایران می‌خواهد در سخنرانی خود در اجلاس بین‌المللی صلح پایدار سازمان ملل متحد این پیشنهاد را بار دیگر مطرح کند؛ آنجا که صندلی‌های سازمان ملل را تعداد زیادی از وزرای خارجه، روسای جمهور و نخست‌وزیران کشورها اعم از غربی و شرقی پر کرده‌اند. این پس از «گفت‌وگوی تمدن»های رییس دولت اصلاحات و «جهان ضد خشونت و افراطی‌گری» حسن روحانی سومین پیشنهاد ایران برای صلح است؛ هرچند این‌بار بر خلاف دو پیشنهاد قبلی معطوف به بحران خاورمیانه است. دلیل این پیشنهاد را چند ماه پیش ظریف در مقاله‌یی مفصل در روزنامه «الرای» کویت نوشت. آنجا که ظریف بر وضعیت بحرانی خاورمیانه تاکید کرد و متذکر شد بحران‌های پیچیده و در‌هم تنیده منطقه غرب آسیا با نگاهی ساده‌انگارانه قابل حل نیست و باید طرحی نو درانداخت. طرحی که او آن را با عنوان «مجمع گفت‌وگوی منطقه‌یی» رونمایی کرد. مجمعی که هدفش ایجاد منطقه قوی و مقابله با استیلاطلبی و حذف دیگر بازیگران است، چرا که به اعتقاد ایران هر اقدام برتری‌جویانه از سوی هر یک از کشورها نه تنها عملی بی‌جاست، بلکه اساسا غیرممکن است. ظریف در بخشی از یادداشت خود در روزنامه شفیق ترکیه این مساله را می‌گشاید و تاکید دارد، نتیجه حذف بازیگران منطقه‌یی و برتری‌جویی ایجاد بی‌ثباتی است. مسابقه تسلیحاتی در خاورمیانه که خرج‌های سنگینی را بر دوش کشورهای منطقه گذاشته از جمله نمونه‌های مخربی است که ظریف در یادداشت خود به آن اشاره می‌کند؛ آنجا که به گفته وزیر امور خارجه ایران «هدر دادن منابع حیاتی برای پر کردن خزانه سازندگان تسلیحات هیچ کمکی به ایجاد صلح و امنیت نکرده و نظامی‌گری صرفا به ماجراجویی‌های فاجعه‌بار منجر شده است.»
اما برخی این ایده را آرمانگرایانه و به دور از واقعیت عینی خاورمیانه می‌دانند. عبدالرضا فرجی‌راد سفیر اسبق ایران در نروژ و کارشناس مسائل بین‌الملل از جمله کسانی است که چنین اعتقادی دارد. او پس از آنکه خبر طرح «مجمع گفت‌وگوی منطقه‌یی» توسط ظریف در اجلاس صلح سازمان ملل مطرح شد، در گفت‌وگویی تحقق این پیشنهاد را ناممکن خواند؛ چراکه به اعتقاد او «تا زمانی که روابط ایران و عربستان‌سعودی تخاصم‌آمیز باشد، این پیشنهاد در حد ایده‌یی روی کاغذ باقی می‌ماند و حتی اگر عربستان هم این گفت‌وگوها را بپذیرد، امریکا به عربستانی‌ها اجازه نمی‌دهد که در وضعیت حاد روابط ایران و امریکا چنین اتفاقی بیفتد.»
با این حال رییس دستگاه دیپلماسی ایران اعتقاد دارد این نه یک خیال‌پردازی که تنها راه واقع‌گرایانه پیش روی کشورهای منطقه برای حل بحران و اغتشاش است: «شبکه‌سازی امنیتی یک خیال‌پردازی نیست. این ایده تنها راه واقع‌گرایانه برای خروج از چرخه معیوب فعلی است که بر اتکا به قدرت‌های فرامنطقه‌یی، ائتلاف‌های مبتنی بر حذف و توهم خرید امنیت با دلارهای نفتی یا چاپلوسی بنا شده است.»
پیشنهاد دولت ایران از آنجا واقع‌گرایانه به نظر می‌رسد که نه بر تشکیل پیمانی شکست خورده همچون «سنتو» که در دوران جنگ سرد و با هدف مبارزه با شوروی و نفوذ مارکسیسم در ایران، پاکستان، عراق، ترکیه و بریتانیا امضا شده بود، تاکید دارد و نه بر پیمان‌هایی مانند شانگهای بین کشورهایی که بیش از تضاد منافع، مشترکات فراوانی دارند. محور پیشنهاد ایران «گفت‌وگو» است؛ چراکه اعتقاد بر این است با وجود اختلاف نگاه‌های جدی و سلایق متفاوت، کشورهای خاورمیانه فرصت و چالش‌های مشترک دارند.
ظریف در توضیح این نگاه گفت: «این گفت‌وگوها قبل از اینکه در مورد موضوعی به خصوص باشد یا با هدف نیل به توافقی صورت بگیرد باید هدف فهمیدن یکدیگر و شناخت متقابل را دنبال کند و برای طرف‌های گفت‌وگو روشن کند که همه ما نگرانی‌ها، ترس‌ها، آرزوها و امیدهای کم و بیش مشابهی داریم که نه تنها به حکم جغرافیا ناگزیر از همجواری و همزیستی با هم شده‌ایم بلکه با اشتراکات تاریخی، فرهنگی و مذهبی از یک سو و فرصت‌ها و چالش‌های مشترک از دیگر سو می‌توانیم از این گفت‌وگو و تعامل مثبت در جهت منافع مردم‌مان بهره ببریم.» هرچند به اعتقاد دستگاه دیپلماسی ایران ایجاد مجمع گفت‌وگوی منطقه‌یی در انتهای راه می‌تواند به ترتیبات رسمی‌تر ختم شده و منجر به همکاری امنیتی و عدم تجاوز شود. ایده هم روشن است: « این ایده به جای تلاش برای چشم پوشیدن از تعارض منافع، تفاوت‌ها را می‌پذیرد. در همان حال با مفروض دانستن مشارکت‌گرایی، همچون سدی از ایجاد یک نظام الیگارشی توسط کشورهای بزرگ جلوگیری می‌کند و به کشورهای کوچک امکان مشارکت می‌دهد. قواعد این نظم جدید سرراست هستند. همان استانداردهای مشترکی که از همه مهم‌تر در اهداف و اصول منشور ملل متحد وجود دارند: برابری حق حاکمیت دولت‌ها، پرهیز از تهدید یا توسل به زور، حل مسالمت‌آمیز مناقشات، احترام به تمامیت ارضی کشورها؛ عدم مداخله در امور داخلی کشورها و احترام به حق تعیین سرنوشت کشورها.»
اما چه کسی می‌تواند کشورهای منطقه را به میز گفت‌وگو بکشاند؟ پیشنهاد ایران ابتدا به حکام منطقه، سپس تشویق هم‌پیمانان غربی این حکام و در نهایت میدان‌داری سازمان ملل است. ایران تشکیل این مجمع را نخستین گام برای حرکت به سمت پارادایم جدید امنیت شبکه‌یی در منطقه‌یی قوی و باثبات می‌داند که می‌تواند به عنوان سازوکاری در یک گفت‌وگو در همه سطوح رسمی و غیررسمی در منطقه خلیج‌فارس قرار گیرد و همزمان با ترغیب همکاری و گفت‌وگوی رسمی و دولتی، مشوق گفت‌وگو بین نخبگان غیردولتی باشد.
با این حال از عمر این پیشنهاد دولت ایران بیش از دو سال می‌گذرد؛ اما پیشنهاد صلح‌جویانه تا به امروز با واکنش مثبتی از حکام کشورهای منطقه روبه‌رو نشده است. در حالی که ایران سال‌هاست دست دوستی و گفت‌وگو به سوی تمام کشورهای منطقه دراز کرده، سعودی‌ها در راس و دیگر هم‌پیمانانش هر روز بر طبل اختلاف کوبیده و بر آتش بحران خاورمیانه می‌دمند.
