صرفه جویی هزاران میلیارد تومانی در مصرف برق

از  ابتدای فروردین ماه ساعت رسمی کشور یک ساعت به جلو کشیده می شود . اما این کشیدن ساعت  به جلو چه مزایا و منفعتی برای اقتصاد کشور دارد . در این خصوص مرکز پژوهش های مجلس گزارشی تهیه کرده است که در زیر می خوانید:  تغییر ساعت یا بهره‌گیری از روشنایی نور روز DST، در بیشتر کشورها با نام ساعت تابستانی شناخته شده و به تغییر ساعت در مناطق زمانی اطلاق می‌شود که موجب طولانی‌تر شدن روز در عصر و کوتاه‌تر شدن آن در بامداد می‌شود.  بیش از یکصد سال از آغاز طرح تغییر ساعت (بهره‌گیری از روشنایی نور روز DST)، سپری شده است و طی این یک قرن اکثر کشورهای اجراکننده این طرح، علاوه بر مساله صرفه‌جویی انرژی، مباحث اجتماعی نظیر کاهش جرم و جنایت، کاهش تصادفات و هماهنگی با تالارهای بورس جهانی را در نظر گرفته‌اند. هم‌اکنون با گذشت بیش از صد سال تجربه در اجرای این طرح، برخی از کشورهای اروپایی و توسعه‌یافته با نظرسنجی‌های به عمل آمده پیشنهاد عدم اجرای DST را به دولتمردان و روسای پارلمانی مطرح کرده اند. کشورهایی نظیر آلمان که آغازکننده اجرای این طرح بوده اند، در حال مطالعه و پیشنهاد برای ملغی کردن اجرای آن هستند.  در این گزارش سعی شده ضمن جمعبندی نتایج بررسی‌ها و پژوهش‌های متعدد داخلی و خارجی در خصوص اثر تغییر ساعت بر میزان مصرف انرژی، آثار مترتب اجرای این طرح در کشور مطالعه و بررسی شود.

   پیشینه تاریخی طرح تغییر ساعت

ایده بهره‌گیری از روشنایی نور روز، نخستین‌بار در سال 1784 در فرانسه توسط بنیامین فرانکلین مطرح شد، بر این اساس وی از مردم خواسته بود که برای کاهش مصرف شمعی که برای روشنایی استفاده می‌شد، یک ساعت زودتر از خواب بیدار شوند تا شب‌ها شمع کمتری مصرف کنند. این پیشنهاد در سال 1907 در انگلستان توسط ویلیام ویلت نیز مطرح شد، اما در آن مقطع عملیاتی نشد. تغییر ساعت برای صرفه‌جویی در مصرف انرژی، برای اولین‌بار در سال 1916 در کشور آلمان عملی شد و علت اصلی آن کمبود انرژی به واسطه شرایط جنگ جهانی اول اعلام شده است. پس از شوک و تحریم نفتی دهه 1970، کنگره امریکا به سرعت به اعمال تغییر ساعت رای مثبت داد و در سال 2005، براساس قانون سیاست انرژی، امریکا طول زمان تغییر ساعت را چهار هفته، بیشتر کرد. بنابراین، به استثنای ایالت‌های آریزونا و هاوایی که DST را اعمال نمی‌کنند، در کل امریکا ساعت‌ها در دومین هفته ماه مارس جلو کشیده و در هفته اول ماه نوامبر به عقب کشیده می‌شوند. حدود یکصد سال گذشته کشورهای اروپایی که عمدتاً از شمع یا زغال‌سنگ برای روشنایی اماکن و منازل خود استفاده می‌کردند با پیشنهاد این طرح و جابه‌جا کردن ساعت‌های تابستانی، قصد بهره‌گیری بیشتر از نور روز در ساعت‌های تابستانی داشتند.  سازوکار اجرای تغییر ساعت و اثر آن بر فعالیت‌های روزانه سه زمان قراردادی مهم در دنیا که بیشتر مورد توجه است: زمان خورشیدی، و زمان محلی است که در DST برای صفحه‌جویی در انرژی، زمان محلی را به زمان خورشیدی نزدیک‌تر کرده تا بتوان از نور طبیعی خورشید استفاده بیشتر شود. با جابه‌جایی یک ساعته زمان، هنگام طلوع خورشید ساعت 6 صبح شده که باعث افزایش طول روز در انتهای آن می‌شود یعنی غروب خورشید به جای ساعت 7:30 عصر به 8:30 عصر انتقال می‌یابد. با جلو بردن ساعت به میزان یک ساعت در اول فروردین و عقب کشیدن آن در 31 شهریور، موجب بروز تغییر در فعالیت افراد به شرح ذیل می‌شود:

الف) با جلو بردن ساعت به میزان یک ساعت در اول فروردین، وقت تلف شده و غیرقابل استفاده افراد کاهش می‌یابد. به عبارت دیگر، فاصله زمانی بین بیدار شدن مردم و شروع کار روزانه کم می‌شود و معادل آن به ساعت مناسب برای خوابیدن افزوده می‌شود.  ب) ساعت مناسب برای خواب افراد در طول شبانه روز در فصل بهار و تابستان به 7 ساعت می‌رسد که معادل فصول پاییز و زمستان است. ج) با جلو بردن ساعت در اول فروردین، به ساعت فعالیت مشترکین در زمان روشنایی روز یک ساعت افزوده می‌شود (معادل آن از فعالیت‌ها در طول شب کاسته می‌شود.)  در فصول بهار و تابستان که روزها از شب‌ها بلندتر است و حدود 60 درصد از شبانه‌روز را روز تشکیل می‌دهد، با تغییر ساعت می‌توان فعالیت‌های روزمره مردم را به ساعات روشنی هوا منتقل کرد و ساعات تاریکی را برای استراحت و سایر فعالیت‌ها اختصاص داد.

   سوابق پژوهشی موافق و مخالف

با تغییر ساعت

در سال‌های گذشته مطالعه‌های پژوهشی داخلی و خارجی متعددی درباره تغییر ساعت صورت گرفته و هر کدام با توجه به شاخصهای بررسی شده و روش‌ها و مدل‌های مطالعاتی، نتایج موافق و بعضاً مخالفی با اعمال تغییر ساعت به دست آمده که در اینجا نتایج برخی از این پژوهش‌ها به اختصار بیان شده است.

1- مطالعه‌های موافق با اعمال تغییر ساعت

مطالعه‌های انجام شده توسط شرکت توانیر، دیسپاچینگ، شرکت برق تهران، دانشگاه تربیت مدرس، کارشناسان مستقل و مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سنوات گذشته (138۵-1386) نشان می‌دهد که تغییر ساعت باعث کاهش پیک مصرف، کوتاه شدن حدود یک ساعت فاصله زمانی بحران و التهاب شبکه و کاهش هزینه‌های جاری و سرمایه‌ای خواهد شد.

در مطالعه‌ای که در فروردین‌ماه 1386 در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در مورد اثر تغییر ساعت بر مصرف برق کشور انجام شد با دو روش شبیه‌سازی میزان مصرف با استفاده از میانگین نرخ رشد سال‌های 1384 - 1373 و شبیه‌سازی میزان مصرف با استفاده از نرخ رشد به دست آمده از طریق رگرسیون در سال‌های 1384 - 137۹ نشان داده شد که در ساعات اولیه صبح افزایش جزیی در مصرف برق اتفاق می‌افتد که بر اثر آغاز فعالیت‌های پیش از طلوع آفتاب است در مقابل در پایان فعالیت‌های روزانه و در ساعات پیک کاهش محسوسی در مصرف برق حادث می‌شود که ناشی از انجام بسیاری از فعالیت‌ها در روشنایی روز و خاموشی زودهنگام در مقایسه با زمان مشابه در سال 1384 (عدم اجرای طرح DST) است. لذا اجرای تغییر ساعت موجب پیک‌سایی و کاهش بار مصرفی می‌شود. این امر که یکی از مشکلات اصلی وزارت نیرو (احداث نیروگاه‌های جدید) در تامین برق کشور در ساعات پیک است نه تنها موجب کاهش مصرف سوخت نیروگاه‌ها می‌شود، بلکه از سرمایه‌گذاری هنگفت برای احداث نیروگاه‌های جدید برای تامین برق مصرفی در ساعات پیک جلوگیری می‌کند.

در مطالعه دیگری که در دفتر مدیریت مصرف برق در سال 1386 انجام شد با استفاده از اطلاعات بار ساعتی 10 سال گذشته شبکه سراسری برق ایران (137۵-1384) با استفاده از مدل اقتصادسنجی وضعیت مصرف در دو حالت اعمال و عدم اجرای DST مقایسه شد و بخش انرژی مصرفی و مقدار کاهش پیک شبکه سراسری بررسی گردید. نتیجه تحقیق نشان داد که اجرای DST در فروردین‌ماه به افزایش مصرف انرژی و افزایش مقدار پیک منجر شده، زیرا در نیمه اول این ماه هنوز روز کاملا بلند نیست، اما در دیگر ماه‌های نیمه اول سال کاهش در مصرف انرژی و مقدار پیک مشاهده شده که به تدریج این مقدار صرفه‌جویی با بلندتر شدن طول روز و افزایش دما بیشتر شده و سپس با کوتاه‌تر شدن طول روز و کاهش دما در شهریورماه مجدداً مقدار صرفه‌جویی کاهش یافته که دقیقا منطبق با تئوری DST است .

در مطالعه‌ای که در سال 2008 در امریکا انجام شد، مشخص شد که تغییر ساعت باعث کاهش 03/0 درصدی سالانه در مصرف انرژی می‌شود. البته با اینکه این میزان، رقم چشمگیری نبود اما این رقم معادل تأمین برق 100 هزار خانه در امریکا بود.

در مطالعه دیگری که در خصوص ارتباط تغییر ساعت با صرفه‌جویی انرژی در امریکا انجام شد، اعلام شد که صرفه‌جویی انرژی ناشی از اجرای DST در مناطقی که از خط استوا فاصله دارند و طول روز در سراسر سال در آنجا متفاوت است، نمود بیشتری دارد. در مطالعه‌ای که در سال 2015 انجام شد، تغییر ساعت به عنوان یک شوک خارجی به کار گرفته شد و با استفاده از اثر دخالت مقطعی دولتی و افزایش زمان DST که در سال 2007 توسط دولت امریکا در این کشور اعمال شد، اثر نور بر فعالیت‌های جنایی بررسی شد. تخمین‌ها نشان داد که DST باعث کاهش 7 درصدی میزان دزدی‌ها شده و این تصمیم دولت امریکا باعث صرفه‌جویی سالانه 59 میلیون دلاری در هزینه‌های اجتماعی ناشی از کاهش دزدی‌ها شده است.

در سال 2016، در مطالعه‌ای که در شیلی انجام شد‌ (DST در این کشور از سال 1970 تاکنون به طور مستمر همه ساله اجرا شده و در سال 2010 برای افزایش زمان DST مطالعاتی صورت گرفت)، اثر تغییر ساعت بر مصرف برق خانگی به دو روش مدل اقتصادسنجی و پژوهش ترکیبی مطالعه شد.

نتایج تحقیق حاکی از آن است که در واقع DST تأثیر جزیی و اندکی در کاهش مصرف برق خانگی شیلی داشته، ولی نکته مهم‌تر و تاکید شده در این مطالعه این امر بود که نتایج این تحقیق برای سراسر کشور شیلی همگن نبوده است.

2- مطالعه‌های مخالفان تغییر ساعت

در سال 2016، در پژوهش دیگری آستین اسمیت اثر تغییر ساعت را بر رفتارهای اجتماعی ۵/1 میلیارد نفر بررسی کرد، وی با رصد اثر تغییر ساعت بر تصادفات مرگبار جادهای به این نتیجه رسید که از سال 2002-2011 با اعمال تغییر ساعت 30 نفر در سال (با هزینه اجتماعی سالانه 275 میلیون دلار) فوت شده اند. وی با اجرای چهار تست اثرگذاری مکانیسم خواب و نور محیط دریافت که تغییر نور محیط فقط تعیین‌کننده تلفات در طول یک روز می‌شود در حالی که کم‌خوابی ناشی از تغییر ساعت در ابتدای بهار، ریسک‌های تصادفات رانندگی را بالا می‌برد.

نتایج پژوهش‌های اخیر پارلمان اروپا نشان داده که اعمال DST فقط 5/0 تا 5/2 درصد از مصرف انرژی را بسته به کشور واقع در اتحادیه اروپا کاهش می‌دهد.

   وضعیت فعلی کشورهای جهان در اجرای تغییر ساعت

بررسی تغییر ساعت در کشورهای دنیا نشان داده که بیش از 75 کشور جهان در سال 2018 از طرح بهره‌گیری از روشنایی نور روز DST استفاده کرده اند و از میان کشورهای جهان 142 کشور حداقل یک بار اجرای DST را تجربه کرده اند. کشورهایی نظیر آلبانی، اتریش، استرالیا، بلژیک، بلغارستان، کانادا، شیلی، کرواسی، قبرس، جمهوری چک، دانمارک، استونی، فنلاند، فرانسه، یونان، مجارستان، آلمان و هلند قریب به صد سال است که به‌طور مستمر قانون تغییر ساعت را اجرا می‌کنند.

همان‌طور که در نقشه ارایه شده است در واقع، بیش از ۵0 درصد از کشورهای جهان در حال حاضر قانون تغییر ساعت را اجرا می‌کنند. بسیاری از کشورهای واقع در پایین خط استوا تغییر ساعت را اعمال نمی‌کنند، زیرا به لحاظ موقعیت مکانی و جغرافیایی نیاز چندانی به تغییر ساعت ندارند، اما با وجود این، برخی از نواحی امریکای جنوبی نظیر شیلی و برزیل از DST استفاده می‌کنند.

در استرالیا نیز هم اکنون برای استمرار استفاده از این طرح یا عدم آن، بررسی و تحقیق می‌شود.

نواحی غرب استرالیا، کوینزلند و قسمت‌های شمالی این قاره تغییر ساعت را اعمال نمی‌کنند. در روسیه، آرژانتین، چین، ژاپن، کره جنوبی، تایوان و هند نیز تغییر ساعت صورت نمی‌گیرد و در اکثر مناطق آفریقا به استثنای مصر، لیبی و نامیبی DST اعمال می‌شود، اما به‌طور کلی کشورهایی که میان خط استوا و مدار قطب قرار گرفته‌اند (نظیر ایران) با تغییرات میزان تابش نور خورشید همراه هستند. بنابراین کشورهایی که مانند ایران در بالای خط استوا و در مدار بالای 30 درجه قرار دارند برای استفاده بهینه از تابش خورشید از DST استفاده می‌کنند.

آمار مصرف انرژی کشورهای مختلف در داده‌های بانک جهانی نشان می‌دهد که میزان مصرف انرژی کشورهایی نظیر آلمان، جمهوری چک، یونان و شیلی روند افزایشی دارند و اجرای تغییر ساعت را نمی‌توان عاملی برای پایین آوردن میزان مصرف برشمرد. آلمان به عنوان عمده ترین تولیدکننده انرژی تجدیدپذیر اخیراً در میان کشورهای اروپایی اجراکننده طرح تغییر ساعت، پیشنهاد بازنگری آن را مطرح کرده است. نکته قابل توجه در نظام تأمین برق این کشور این است که در آلمان پیک سایی یا جابه جایی بار شبکه به واسطه تغییر ساعت اهمیت چندانی ندارد و در سال 2017، بیش از 38 درصد از منابع تولید برق از انرژی‌های تجدیدپذیر بوده است.

در سال 2017، 1/38 درصد از انرژی الکتریکی این کشور از منابع تجدیدپذیر و 1/13 درصد از انرژی هسته‌ای تأمین شده و نکته مهم‌تر اینکه توان تولید برق این کشور بیش از 20 درصد از نیاز مصرف بوده است. بیش از 8/7۹ تراوات ساعت برق به ارزش 84/2 میلیارد یورو از این کشور در سال 2017 صادر شده است.

در پی برگزاری رفراندوم سال 2016 برای احتمال خروج انگلستان از اتحادیه اروپا، بررسی مجدد برای عدم استفاده از DST در انگلستان مطرح شد. در یک نظر سنجی دیگر که در سال 2018 انجام شد، حدود 6/4 میلیون نفر در اروپا در نظرسنجی اعمال یا عدم اعمال DST شرکت کردند. این نظرسنجی که در بازه زمانی 4 جولای تا 16 آگوست 2018 در میان کشورهای عضو اتحادیه اروپا انجام شد کشورهای فنلاند، سوئد و لهستان برای عدم اجرای تغییر ساعت اعلام آمادگی کرده اند. با وجود این، در 28 اکتبر 2018 اتحادیه اروپا ساعت‌های خود را در ساعت 3 بامداد یک ساعت به عقب کشیدند و به ساعت استاندارد بازگشتند.

84 درصد از شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی مخالف با تغییر ساعت بودند، در قانون سال 1۹۹6 اتحادیه اروپا 28 کشور ملزم به اجرای DST (جلو کشیدن یک ساعت به جلو در آخرین یکشنبه مارس و عقب کشیدن آن در آخرین یکشنبه ماه اکتبر) هستند.

28 کشور عضو این اتحادیه همه ساله به اعمال تغییر ساعت مبادرت ورزیده‌اند و در صورت رأی قانونگذاران انگلستان به خروج این کشور از عضویت در این اتحادیه در این صورت احتمال عدم تغییر ساعت مشهودتر خواهد بود. البته نتایج بررسی‌های جدید باید مورد تأیید پارلمان این کشور قرار گیرد. در همه پرسی به عمل آمده در اتحادیه اروپا کشورهای لیتوانی، لتونی، استونی و فنلاند علاقه‌مند به عدم اجرایی تغییر ساعت هستند البته از سوی آلمان آنگلامرکل نیز تمایل به لغو تغییر ساعت دارد اما هنوز به دلیل رأی اکثریت اتحادیه اروپا برای اجرا، موقعیت عدم تغییر ساعت برای این کشور ایجاد نشده است.

    بررسی آثار اجرای طرح تغییر ساعت

در کشور

تضعیف بسترهای وقوع جرم در کشور با توجه به اینکه برخی از جرم‌ها نظیر سرقت، تجاوز، خرابکاری و غیره بیشتر در تاریکی هوا رخ می‌دهد، یکی از آثار اجرای طرح تغییر ساعت، کاهش زمینه بروز جرم است. افزایش طول روز موجب احساس امنیت بیشتری در مردم شده و در نتیجه فعالیتها در فضای باز بیشتر می‌شود. مزید توجه است، در خصوص میزان اثرگذاری تغییر ساعت بر رخداد جرم مطالعات قابل توجهی انجام نشده است.

2- اثرگذاری بر ساعت فیزیولوژیکی افراد

رابرت بال که از منجمین مشهور دهه 1۹00 میلادی است در نوشته‌ای عنوان کرده است که در ساعات بیداری ما انسان‌ها، تابش درخشنده و بدون هزینه خورشید بهتر است یا نور مصنوعی پرهزینه. وی نتیجه می‌گیرد که برای رفاه انسان، زمان باید تنظیم شود.

امروزه به دلیل تغییر سبک زندگی و الگوی مصرف به ویژه در کشورهای پیشرفته صرفه‌جویی انرژی صرفاً برای استفاده از نور روز چندان معنادار نیست. ممکن است در آسمانخراش‌ها و برج‌ها فی‌المثل، چراغ‌ها به صورت شبانه‌روزی روشن باشند و لحظه‌ای خاموشی در کار نباشد، بنابراین آنچه در این کشورها هم‌اکنون مهم است، ساعت استراحت و بیولوژیکی تعیین شده از سوی مقامات کشور است که با توجه به شرایط کاری و سبک زندگی انطباق و سازگاری با آن حاصل می‌شود. برای مثال، کارمندان و دانش‌آموزان و به طور کلی افرادی که ساعت بیدار شدن آنها به ساعت آغاز فعالیت‌شان بستگی دارد این سازگاری با ساعت اعمال می‌شود. در ژاپن، آلمان، انگلستان، چین و امثالهم فرد با صدای زنگ ساعت بیدار و فعالیت‌های خود را تنظیم می‌کند. علت بررسی‌های اخیر DST در کشورهای اروپایی نظیر آلمان، عمدتاً ایجاد آسایش بیشتر و حداکثر کردن ساعت خواب ساکنان آن است. در مقابل، در کشورهای اسلامی، علاوه بر فاکتور مصرف انرژی و بهره‌گیری از روشنایی نور روز، ساعت فیزیولوژیکی افراد با ادای فریضه نماز صبح آغاز می‌شود. در کشورهای اسلامی نظیر ایران فاصله زمانی از طلوع فجر و اذان صبح تا طلوع آفتاب بین‌الطلوعین نامیده می‌شود. برخی از اطبای طب سنتی و پزشکان متخصص بر فواید فیزیولوژیک بیداری در بین‌الطلوعین اذعان دارند و معتقدند که بیشترین میزان هورمون کورتیزول از سری هورمون‌های کورتیکو استروئیدی، دقیقاً هنگام بین‌الطلوعین اتفاق می‌افتد.

3- کاهش مصرف انرژی

همان‌طور که پیشتر بیان شد، اجرای طرح تغییر ساعت موجب همزمانی بیشتر فعالیت مشترکان برق با روشنایی روز می‌شود. به دنبال چنین شرایطی، میزان مصرف انرژی در طول شب نسبت به حالتی که طرح DST اجرا نمی‌شود، کاهش می‌یابد و اجرای طرح DST کاهش دوره اوج مصرف شب را در پی دارد. اجرای طرح DST موجب می‌شود، بازه زمانی که شبکه تحت تنش ناشی از اوج مصرف (به ویژه در دوره شب) است، کاهش یابد و نیروگاه‌ها با بازدهی پایین‌تر برای تأمین نیاز تقاضا در زمان کمتری به کار گرفته شوند. در واقع، اجرای طرح DST به دلیل اثرگذاری که بر منحنی بار شبکه به ویژه در طول شبکه دارد، موجب استفاده کارآمدتر از سوخت در نیروگاه‌های کشور می‌شود.

    جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

صرفه‌جویی در مصرف انرژی اصلی ترین انگیزه برای اجرای طرح تغییر ساعت در کشورها بوده است. لکن در سال‌های اخیر، آثار سوء تغییر ساعت بر سلامتی افراد جامعه در برخی از کشورهای اروپایی موجب شده تداوم اجرای این طرح با تردید مواجه شود. در واقع در سال‌های اخیر به دلیل افزایش اهمیت سلامتی افراد جامعه نسبت به صرفه‌جویی انرژی، موجب شده برخی کشورها نظیر آلمان، انگلستان، فنلاند و غیره (عمدتا کشورهای عضو اتحادیه اروپا) گرایش به سمت توقف اجرای طرح تغییر ساعت شکل بگیرد. تنظیم فعالیت افراد آن جوامع با زمان محلی علت اثرگذاری بر سلامتی افراد (تغییر ساعت بیداری و خواب) آن جوامع بوده است. این درحالی است که در کشورهای اسلامی نظیر ایران، تنظیم فعالیت‌های افراد علاوه بر زمان محلی با زمان خورشیدی نیز تنظیم می‌شود.لذا به نظر می‌رسد، آسیب مترتب ناشی از تغییر ساعت در ایران به گسترهای که در کشورهای اروپایی مطرح است، نباشد. از سوی دیگر، اجرای طرح تغییر ساعت نقش بسزایی در کاهش مصرف انرژی برق دارد.

بررسی‌های انجام شده روی منحنی بار 24ساعته کل کشور طی سال‌های 13۹3 الی 13۹7 نشان می‌دهد به طور متوسط حدود 4 درصد از مصرف برق در 6 ماه نخست سال از محل اجرای این طرح صرفه‌جویی شده که معادل 130 میلیون کیلووات‌ساعت است. این مهم در واقع بیانگر عدم تخصیص معادل 6/1 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی است که ارزش آن به طور متوسط سالیانه بالغ بر 317 میلیون دلار بوده است.

لذا اجرای طرح تغییر ساعت کماکان توجیه‌پذیر بوده و پیشنهاد می‌شود، اجرای طرح تغییر ساعت همچون سنوات گذشته برای سال‌های آتی تداوم یابد.