چطور نفت از علوم اجتماعی بهره‌مند شود؟

مهدی خاکی‌فیروز

سردبیر سابق سایت شرکت ملی نفت

عمر صنعت نفت در ایران، حدود دوبرابر دانش جامعه‌شناسی است و جالب اینکه نخستین‌بار، جامعه‌شناسی توسط دکتر صدیقی از فعالان ملی کردن صنعت نفت وارد کشور شد. انتظار می‌رفت پدر جامعه‌شناسی ایران بتواند ایده ورود جامعه‌شناسی به صنعت نفت را نیز مطرح و حمایت کند. اما متاسفانه ملی شدن صنعت نفت، همان اندک ارتباطی که پیش از آن بین مجموعه صنعت نفت و علوم انسانی برقرار شده بود را هم به کناری نهاد.

در سال‌های اخیر بحث پیوست اجتماعی پروژه‌ها به ویژه در صنعت نفت، بار دیگر بر سر زبان‌ها افتاده است. پیوستی که می‌تواند مباحث مختلفی همچون تاثیرات اجتماعی، مسوولیت اجتماعی و ارتباطات صنعت با ذی‌نفعان غیرصنعتی را پوشش دهد. البته مباحث محیط زیست، کاهش محرومیت از مناطق مجاور صنایع نفت و گاز، اندک سابقه‌ای دارند ولی برخی مباحث، گفتمان‌های جدید برای صنعتگران کشورند. ریشه اصلی این گسست را می‌توان در نحوه انتخاب مدیران دولتی و همچنین هدایت تحصیلی جست‌وجو کرد. تصور غالب بر جامعه در دهه‌های گذشته مبنی بر اینکه دانش یعنی علوم مهندسی و بقیه علوم زینتی هستند، مانع از دیالوگ سازنده بین رشته‌های علمی شده و استغنای از علوم انسانی را به وجود آورده است. همین نگاه در بین اکثر مدیران دولتی نیز به چشم می‌خورد. نتیجه بی‌توجهی تاریخی صنعت نفت به علوم انسانی به‌ویژه جامعه‌شناسی را می‌توان در شکل‌گیری تعارض‌های اجتماعی، افسردگی عمومی در بین کارکنان و همسایگان مناطق نفتی، آسیب‌های اجتماعی همچون اعتیاد، گسست خانوادگی، شیوع رفتارهای جنسی نامتعارف و وسایلی از این دست مشاهده کرد. ضرورت پیوست اجتماعی به مدیران یادآوری می‌کند حوزه اجتماعی را باید در طراحی پروژه‌ها مد نظر قرار داد نه آنکه پس از بروز مشکلات به فکر درمان باشیم.این مساله همچنین به متخصصان علوم اجتماعی فرصت می‌دهد دانش خود را از آموخته‌های مبتنی بر ترجمه فراتر برده و به کاربردی‌تر شدن علوم اجتماعی کمک کنند. هر چند مسوولیت دورافتادگی نسبی این علوم از مدیریت صنعتی به ویژه صنایع انرژی، تاکنون بیشتر متوجه دولتی‌ها بوده که همه‌چیز را از دریچه تحلیل‌های فیزیکی و شیمیایی می‌دیده‌اند، اما اکنون فضا رو به دگرگونی است و انتظار می‌رود جامعه متخصصان علوم اجتماعی، فرصت نهفته در سخنان اخیر بیژن زنگنه را فراتر از یک فرصت کسب و کار و بستن قراردادهای پژوهشی مورد توجه قرار دهند و به خود و صنعت نفت، فرصت بهره‌مندی از ظرفیت‌های قابل توجه جامعه‌شناسی را اعطا کنند.