درس‌های مدیریتی کرونا در تمرین مسوولیت اجتماعی
طاهره خارستانی٭
عوامل بیرونی غیرقابل کنترل، یکی از محرک‌های قوی برای تغییر رفتار و عملکرد سازمان‌ها محسوب می‌شوند. چند صباحی است که با شیوع و گسترش جدی بیماری کرونا در جهان و ایران، کسب‌وکارها مجبور به ایجاد تغییراتی مهم برای انطباق با شرایط تحمیل شده هستند. هدف مشترک تمام این تلاش‌ها یکی است: تداوم شریان حیات کسب‌وکار همراه با حفظ سلامت جامعه و کارکنان! در چنین بستری، مجموعه‌ای از برنامه‌ها، اقدامات و رفتارهای مشترک برای دستیابی به این هدف شکل گرفته‌اند که همواره در بستر مدیریت مسوولانه سازمان و در چارچوب مسوولیت اجتماعی شرکتی، امکان توجه به آنها مورد بحث قرار می‌گرفته است؛ با این حال، شاید این اولین تمرین جدی برای بسیاری از سازمان‌های ایرانی در این موضوعات است. این مجموعه اقدامات و رفتارهای جدید در عملکرد کسب‌وکارها، آنها را در جهت درست عمل به برخی از حقوقی که از جامعه و محیط زیست بر گردن آنهاست، قرار داده است. در این یادداشت، به چند مورد بارز از تغییرات رفتار و عملکرد سازمانی که از جمله مصادیق عمل به مسوولیت‌پذیری اجتماعی شرکتی بوده و امکان تداوم آنها در دوران پساکرونا هم وجود دارد، اشاره می‌شود.
دورکاری
کار کردن بخش زیادی از عمر افراد بالغ را به خود اختصاص می‌دهد. ماهیت کار، روابط کارکنان در محیط کار و چگونگی جبران خدمات، همگی بر هدف و معنای کار برای انسان تاثیرگذار هستند. در این میانه، یکی از عارضه‌های سازمانی در این حوزه را می‌توان به وجود سیستم‌های مدیریت عملکرد و جبران خدمات کارکنان که عمدتا متکی بر چگونگی حضور فیزیکی آنها در ساعاتی مشخص در محیط کار و ارتباط مستقیم مدیر با کارکنان واحد یا تیم خود وابسته هستند، دانست. از طرف دیگر، هنوز هم افرادی هستند که کار برای شرکت را فقط در ساعت حضور در محل کار موجه دانسته و امور را با کنترل‌های مدیران پیش می‌برند. با این حال، در شرایط بحرانی شیوع بیماری کرونا، تفاهم میان مدیران و کارکنان شرکت برای حفظ تداوم فعالیت سازمان از طریق دورکاری، باعث تعریف مسوولیت‌های کاری براساس اعتماد و تعهد متقابل شده است. استفاده واقعی و کاربردی از قابلیت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، تسهیل‌کننده این جریان بوده است. در این حالت، تعریف مشخصی از کار و نتیجه مورد انتظار از آن برای هر فرد یا تیم در سازمان صورت می‌گیرد. افراد به صورت خودانگیخته و به دور از کنترل‌ها و فشارهای مدیران، مسوولیت خود را انجام می‌دهند. این تغییر، بر حرکت از مدل‌های سنتی مدیریت عملکرد به سمت مدل‌های انسان‌محور، کار محور و مسوولانه‌تر در جبران خدمات براساس کیفیت کار و خروجی عملکردی کارکنان موثر بوده است. اگرچه نمی‌توان در مورد فعالیت‌های تولید محصولات این موضوع را اجرایی دانست، اما بخش عظیمی از اقتصاد دانش محور، خدمات نیروهای ستادی-پشتیبانی سازمان‌ها و فعالیت‌های شرکت‌های خدماتی، در این دسته جای می‌گیرند.
اگر این مدل از تعریف کار به صورت دورکاری برمبنای اعتماد و تعهد متقابل میان کارفرما و کارکنان در شرایط کاهش یا توقف بحران شیوع بیماری کرونا نیز ادامه پیدا کند، سازمان‌ها هم می‌توانند از تاثیرات مثبت اقتصادی آن مانند عدم نیاز به دفاتر کار فیزیکی بزرگ، عدم نیاز به پرداخت حق ایاب و ذهاب و صرفه‌جویی در هزینه‌های سربار اداری سود ببرند. مدل تعدیل شده این پیشنهاد را می‌توان به صورت ترکیبی از دورکاری و تدوام حضور کارکنان در محل کار به صورت چرخشی دنبال کرد. از طرف دیگر، یکی از نتایج مستقیم دورکاری را می‌توان کاهش جابه‌جایی‌ها در سطح شهر دانست. در بعد انسانی، عدم اتلاف وقت و عمر کارکنان (به عنوان ارزشمندترین سرمایه هر انسان) یکی از تاثیرات مثبت این سبک کاری است. در بعد خانوار، سهم معناداری از سبد هزینه هر خانواده به هزینه‌های حمل و نقل اختصاص می‌یابد که بدین‌ترتیب این منبع مالی آزاد شده و قابل استفاده برای افزایش کیفیت زندگی اعضای خانواده خواهد بود. در بعد محیط زیستی، کاهش چشمگیر انتشار میلیون‌ها تن گازهای گلخانه‌ای و آلودگی هوای شهرها، در حفظ سلامت اکوسیستم طبیعی و حفاظت از گونه‌های گیاهی و جانوری بسیار مهم تلقی می‌شود. همچنین، استفاده موثر از اتوماسیون اداری و فناوری اطلاعات باعث کاهش چشمگیر مصرف کاغذ و انواع پلاستیک در امور اداری می‌گردد. نهایتا، در بعد جامعه می‌توان به دو تاثیر مثبت منتج از کاهش جابه‌جایی‌های کاری اشاره کرد. نخست، صرفه‌جویی چشمگیر در مصرف سوخت، یک قدم مهم در حفظ این دارایی ملی بوده و امکان تخصیص آن به کانال‌های دیگر توسعه و تولید را فراهم می‌کند. دوم، کاهش آلودگی هوا، باعث کاهش بیماری‌ها و مرگ و میر ناشی از آن شده و علاوه بر حفظ سلامت افراد جامعه، باعث کاهش هزینه‌های ملی بهداشت و درمان مرتبط با این عارضه خواهد شد.
فروش مجازی و غیرحضوری
در چند سال اخیر، فعالیت کسب‌وکارهای مجازی به ویژه در شاخه خرده فروشی آنلاین در کشور بیشتر شده و مورد اقبال عمومی قرار گرفته است. با این حال، به دلیل سرمایه‌گذاری بالا در توسعه فروشگاه‌های فیزیکی و فروش حضوری محصولات، فروشگاه‌های اینترنتی محصولات از پشتوانه قوی برای تامین گسترده‌تر کالا و گسترش سیستم توزیع و تحویل سفارشات برخوردار نبوده‌اند.
حتی هنوز هم برخی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای بنام، یا فاقد سیستم فروش اینترنتی هستند یا سایت/ اپلیکشین ارایه شده توسط آنها ضعیف عمل می‌کند. در شرایط فعلی بحران شیوع بیماری کرونا، اقبال به خرید از فروشگاه‌های اینترنتی به جهت امکان خرید غیرحضوری، رعایت اصل فاصله گذاری اجتماعی و رعایت اصول بهداشتی، دو چندان شده است. از طرف دیگر، کسب‌وکارهای فعال در صنایعی مانند گردشگری، رستورانداری، باشگاه ورزشی، آرایشگری، تاکسی سرویس و غیره، با رکود و حتی تعطیلی مواجه شده و به اجبار یا نیروهای خود را تعدیل کرده یا موقتا قادر به پرداخت حقوق و مزایای ایشان نیستند.
در چنین شرایطی، فروشگاه‌های خرده‌فروشی اینترنتی می‌توانند به منظور پاسخگویی موثرتر به سفارشات و تماس‌های مشتریان، نسبت به استخدام نیروی کار جدید در بخش‌های پشتیبانی فروش و تحویل سفارشات اقدام کنند.
حتی این استخدام‌ها می‌تواند از میان کسانی باشد که شغل قبلی خود را به دلیل شرایط بحرانی فعلی از دست داده اند. بدین‌ترتیب، این شرکت‌ها علاوه بر اینکه به توسعه بازار و حفظ مشتریان خود پرداخته‌اند، در کاهش بیکاری در جامعه به عنوان یکی از مصادیق مهم ایفای مسوولیت‌های اجتماعی شرکتی عمل کرده‌اند. مرتبط با همین رویکرد، کلیه شرکت‌های تولیدی نیز می‌توانند راهبردهای فروش خود را به سمت فروش مجازی یا فروش غیرحضوری (مانند فروش تلفنی) سوق دهند. در این حالت، فرصت حفظ منابع انسانی و جابه‌جایی ایشان به سمت حوزه‌های فروش و بازاریابی، می‌تواند به عنوان گزینه مهم جایگزین برای تعدیل کارکنان در شرایط بحران اقتصادی باشد.
از طرف دیگر، همکاری با فروشگاه‌های اینترنتی فعال و معتبر می‌تواند به عنوان یک راهبرد فروش موثر مورد توجه و بررسی قرار گیرد؛ که این اقدام به نوبه خود منجر به تقویت فعالیت آنها شده و از تلاش‌های آنها برای توسعه کسب وکار و استخدام نیروی کار جدید حمایت می‌شود. در کنار نگاه به تاثیرات اقتصادی، می‌توان از تقویت روش‌های فروش مجازی و غیرحضوری به عنوان رویکردی موثر در حفظ سلامت اجتماعی، کاهش حمل و نقل در سطح جامعه، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلودگی هوا و کاهش مصرف سوخت، که همگی مصادیقی از توجه به مسوولیت‌های شرکت در قبال جامعه و محیط زیست محسوب می‌شوند، اشاره کرد.
اگرچه بحران شیوع بیماری کرونا دارای تبعات اقتصادی و اجتماعی غیرقابل انکاری در تمام جوامع است؛ اما می‌توان تلاش کرد که با چابکی و باز کردن زاویه دید برای یافتن فرصت‌های بهبود و انطباق‌پذیری در این شرایط، تمرین واقعی مسوولیت اجتماعی شرکتی را مجدانه دنبال کرد. بدین‌ترتیب می‌توان به تحقق تاثیرات مثبت آن بر عملکرد سازمانی همراه با ایفای مسوولیت در قبال جامعه و محیط زیست، امید داشت.
٭رییس کمیته مسوولیت اجتماعی کمیسیون مسوولیت اجتماعی و حاکمیت شرکتی اتاق ایران
