اصلاح ترازنامه بانک‌ها و ۳ مزیت ریپو

عباس توکلی

کارشناس  پولی

عملیات ریپو مزایای مختلفی دارد و از جمله آن، این است که ترازنامه بانک مرکزی متورم نمی‌شود و بانک‌ها نیز همچنان اوراق را در ترازنامه خودشان دارند. بدهی ریالی بانک‌ها به بانک مرکزی از اوایل دهه ۹۰ تا آذر ماه ۱۳۹۷ روند فزاینده‌ای به خود گرفت که در دو سر فصل اضافه برداشت از بانک مرکزی و بعضاً تسهیلات اعطایی بانک مرکزی به بانک‌ها، خودش را نشان می‌داد. این اضافه برداشت‌ها، نرخ‌های مختلفی هم در شرایط مختلفی به خودش می‌دید، یعنی از ۱۸ درصد تا بعضاً تا ۳۴ درصد بود.

اما فلسفه اضافه برداشت در حقیقت این هست که بانک‌ها از ۱۵ الی ۲۰ مسیر مختلف خلق سپرده می‌کنند و به جهت رفع تعهد سپرده قانونی از یک طرف و الزام به ارایه پایه پولی جهت تسویه‌های بانکی ناشی از نقل و انتقالات سپرده‌ها از طرف دیگر، نیازمند پایه پولی هستند.

ادبیات برون زایی تاکید بر این مساله دارد که بانک‌ها معمولاً به اندازه ذخایر خود نزد بانک مرکزی (حساب جاری بانک نزد بانک مرکزی)، اقدام به خلق سپرده می‌کنند و کمتر نیاز به اضافه برداشت دارند. اما در ادبیات درونزایی پولی به درستی تاکید می‌کند که اول سپرده از مسیرهای مختلفی خلق می‌شود و سپس بانک‌ها برای رفع سپرده قانونی و تسویه‌های بین بانکی اقدام به جذب ذخایر (شارژ حساب جاری خود نزد بانک مرکزی) اقدام می‌نمایند.

با توجه به اینکه رشد سپرده‌ها در کشور در بازه زمانی یاد شده خیلی بالا بود و به آن اندازه هم بانک مرکزی به صورت فعالانه پایه پولی تزریق نکرده بود، مجبور بود به صورت منفعلانه به خلق پایه پولی مورد نیازبانک‌ها 

اقدام کند. 

برای همین اولین چیزی که باید بدانیم این است که اول سپرده‌ها خلق می‌شوند و خود این سپرده‌های خلق شده منشأ اضافه برداشت از بانک مرکزی می‌شوند، یعنی برعکس بسیاری از کارشناسان اقتصادی که معتقدند منشأ خلق سپرده‌های بانکی اضافه برداشت از بانک مرکزی است، دقیقا برعکس از اول بانک‌ها سپرده خلق می‌کنند بعد پایه پولی آن را از بانک مرکزی می‌گیرندیا از بازار بین بانکی جذب می‌کند یا با نرخ سود سپرده بالا سپرده جذب می‌کنند و اقدام به جذب ذخیره می‌کنند.

حالا با توجه به اینکه آن رفتار و رویکرد بانک مرکزی منفعلانه بوده است، در ارایه ذخایر به بانک‌ها لازم بود که بانک مرکزی یک سیاست فعالانه را در مقابل بانک‌ها در پیش بگیردیعنی اینکه بانک‌ها به ازای ذخایر مورد نیازی که لازم است از بانک مرکزی اکتساب کنند اقدام به وثیقه‌گذاری نزد بانک مرکزی کنند و در طرف دیگر قضیه، مهم این بود که تسهیلات بانک مرکزی به بانک‌ها که همان اضافه برداشت بود سریعاً به صندوق بانک مرکزی برگردد. برای همین بانک مرکزی از حدوداً یک سال و نیم پیش اقدام به اجرای عملیات بازار باز و همچنین تعیین کریدور نرخ بهره کرد.

عملیات ریپو در دو سطح در سیستم بانکی قابل بیان است؛ یک سطح برای عملیات بازار باز؛ یعنی معاملات موقت اوراق به ازای وجه نقد انجام می‌شود؛ یعنی بانک در کوتاه‌مدت نیاز به نقدینگی دارد و آن را به بانک مرکزی می‌دهد و بانک مرکزی نیز ذخایر مورد نیازش را به آن بانک می‌دهد تا در یک عملیات معکوس که به آن ریپو معکوس می‌گویند منابع برگردد و اوراق خود را پس بگیرد تا ترازنامه بانک مرکزی هم به دلیل تجمیع اوراق در حقیقت متورم نشود. یعنی یکی از راه‌های عدم متورم شدن ترازنامه بانک‌ها، ریپو است.

سطح دیگری از عملیات ریپو می‌تواند در سقف کریدور اتفاق بیفتدیعنی اگر بانک‌ها نیاز به تسهیلات قاعده مند بودند که مجبور شوند وقتی ذخایر مورد نیازشان را از بازار بین بانکی و عملیات بازار باز تامین نکنند به سمت تسهیلات قاعده مند بروند و از بانک مرکزی با نرخ ۲۲ درصد به‌طور موقت سه یا چهار روزه منابع بگیرند که این هم در سطح ریپو انجام می‌شود و بعد از یک زمان کوتاه‌مدت باید این منابع برگردد و اوراق را پس بگیرد. این عملیات مزایای مختلفی دارد. از جمله مزایای آن، این است که ترازنامه بانک مرکزی متورم نمی‌شود و بانک‌ها نیز همچنان اوراق را در ترازنامه خودشان دارند و می‌توانند به عنوان یک دارایی نقد از سود و مزایای آن استفاده کنند. سومین مزایا نیز این است که عملیات ریپو علاوه بر تامین مالی نقدینگی بانک‌ها خللی در بازار بدهی و نرخ‌های بازار بدهی ایجاد نمی‌کند.

فقط مشکل این است که در عملیات ریپو و به‌طور کل عملیات بازار باز باید تاکید کرد که زمانی موفق است که رفتار بانک‌ها را قاعده مند کرده باشیم و خلق سپرده‌های آنها را ضابطه مند کنیم. تا از این مسیر وقتی حجم سپرده کنترل شود، پایه پولی مورد نیاز بانک‌ها نیز پیش بینی پذیر می‌شود و سیاست‌گذاری روی این حجم از ذخایر مورد نیاز از طریق عملیات ریپو امکان پذیر‌تر می‌شود، برای همین بانک مرکزی باید حتماً عملیات کنترل حجم ترازنامه بانک‌ها را در دستور کار قرار دهد.