«تنفس» جوابگو نبود

دو سال از اجرای نیمه کاره و پر اما و اگر طرح تنفس جنگل‌های شمال کشور گذشت. طرحی که یک نسخه استراحت استعلاجی برای جنگل‌های هیرکانی با هدف جلوگیری از قاچاق چوب بود اما کارشناسان معتقدند اجرای نادرست آن را به ضد خود تبدیل کرد و قاچاق چوب نه تنها کم نشد بلکه به دلیل برکناری قرق‌بان‌ها، فضا برای قاچاقچیان چوب هموار هم شد اما بعد از تمام کشمکش‌ها برای حفاظت از این منابع ارزشمند طبیعی که بخش‌هایی از آن در فهرست میراث جهانی یونسکو هم به ثبت رسیده، قرار است یک طرح تازه برای سال ۱۳۹۹ و 1400 اجرایی شود. طرحی که به عنوان «جایگزین جنگلداری منطقه هیرکانی» شناخته شده و تکلیفی است که بر اساس مصوبه سال ۹۲ هیات وزیران و بند ۳ ماده ۳۸ قانون ششم برنامه توسعه بر عهده سازمان جنگل‌ها گذاشته شده بود. با این حال اگرچه کارشناسان کلیت طرح جدید را مثبت ارزیابی می‌کنند اما بر این نکته هم تاکید دارند که اگر زیرساخت‌های اجرای طرح مانند بودجه و حل معضل کمبود نیروی حفاظتی تامین نشود، این طرح هم به سرنوشت نافرجام برنامه‌های حفاظتی پیشین دچار شده و عملا جنگل‌های هیرکانی مجالی برای بازیابی توان از دست رفته خود نخواهند داشت.

  نیاز به بودجه و امکانات برای اجرای درست طرح

ایده «تنفس جنگل»های شمال از سال 94 در بسیاری از محافل محیط‌زیستی و حامیان جنگل مطرح شد. بعد از مخالفت‌ها و موافقت‌ها در سال 96 مجلس شورای اسلامی، دولت را مکلف به اجرای طرح تنفس یعنی توقف بهره‌برداری از جنگل‌های شمال کرد اما این طرح از همان ابتدا انتقادهای بسیاری را به دنبال خود داشت که در نهایت اعلام شد تا زمان تدوین طرح حفاظتی نهایی برای سال 1399 این طرح اجرا می‌شود. حالا با رسیدن سال 98 به نیمه راه اما و اگرهایی درباره طرح جدید یا همان طرح جایگزین به راه افتاده. خسرو ثاقب طالبی متخصص جنگل‌های هیرکانی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، جنگل‌شناس و فارغ‌التحصیل دانشگاه پلی تکنیک زوریخ سوییس درباره این طرح به «تعادل» گفت: در یک ارزیابی کلی می‌توان گفت طرح جایگزین نسبت به طرح‌های قبلی، برنامه بهتری است و نگرش اکوسیستمی در این طرح قدری بیشتر از طرح‌های گذشته دیده می‌شود. ضمن اینکه به جز مساله چوب به سایر مسائل مربوط به جنگل مانند حفاظت هم توجه دارد.

او درباره این موضوع که تکلیف طرح تنفس جنگل‌ها با اجرای طرح جدید چه می‌شود، افزود: طرح تنفس جنگل‌های شمال در واقع یک طرح موقتی بود. بر اساس آن قرار بود برای مدتی بهره‌برداری از جنگل‌ها متوقف شود تا زمانی که دستورالعمل‌های مدیریتی جایگزین تدوین شود. در طرح جدید در واقع هدف این‌طور بیان شد که تنها با دید بهره‎‌برداری از چوب به جنگل‌ها نگاه نکنیم و سایر جنبه‌های اکوسیستم مانند حیات‌وحش و گیاهان هم مورد توجه قرار گیرند. در طرح جایگزین قرار است درختان خشک یا به اصطلاح خشکدارها از جنگل خارج نشود که این موضوع از نظر اکوسیستم بسیار مهم است.

ثاقب طالبی درباره ارزیابی از اجرای طرح تنفس جنگل‌ها بیان کرد: در چند سالی که از طرح تنفس گذشت شاهد آن هستیم که طرح‌های جنگل‌داری متوقف شد، درآمدزایی از جنگل حدف شد، قرق‌بان‌ها از کار برکنار شدند که در نتیجه این وضعیت قاچاق چوب به جای اینکه کم شود بیشتر شد. ایده اولیه طرح تنفس خوب بود اما اجرای ناقص آن را ناکارآمد کرد. با این حال طرح جایگزین هم اگرچه روی کاغذ به نظر طرح خوبی می‌آید و نگاهی همه‌جانبه دارد اما اگر پیش‌نیازهایش تامین نشود، فایده‌ای ندارد. تا زمانی که یک قرق‌بان قرار باشد هزار هکتار جنگل را به تنهایی تحت نظارت قرار دهد عملا هر طرح حفاظتی هم که نوشته شود بی‌فایده است. ما نیازمندیم قرق‌بان داشته باشیم و در طرح جایگزین باید به این موضوعات به صورت مشخص توجه شود.

متخصص جنگل‌های هیرکانی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور گفت: بسیاری از قوانین ما روی کاغذ واقعا خوب هستند اما در اجرا درست عمل نمی‌کنیم. به نظر من اگر طرح جایگزین واقعا قرار باشد که نتیجه بدهد در گام نخست باید برای دولت و مسوولان دولتی، ارزش و اهمیت منابع طبیعی و محیط‌زیست روشن شود، ‌اکنون منابع طبیعی هیچ جایگاهی در میان برنامه‌های کشور و در ذهن مسوولان ندارد. به راحتی مجوز معدن و فعالیت‌های عمرانی در طبیعت صادر می‌شود بدون آنکه ذره‌ای از تخریب محیط‌زیست نگرانی وجود داشته باشد بنابراین تا این دیدگاه تغییر نکند هیچ اتفاق مثبتی رخ نمی‌دهد.  او افزود: در وهله دوم باید توجه کرد که چون جنگل درآمدی از چوب نخواهد داشت بنابراین دولت باید برای این موضوع اعتبار و یارانه در نظر گیرد. در نهایت اینکه باید توجه کرد از داخل دفتر کار نمی‌توان جنگل را حفاظت کرد بلکه ما نیاز به قرق‌بانی داریم که در جنگل گشت بزند و در طرح‌ها و درآمدها شریک باشد.

  در طرح جایگزین؛ برداشت چوب مجاز است

اظهارات ثاقب طالبی در حالی است که معاون دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ضمن ارایه جزییاتی از طرح مدیریت پایدار منابع طبیعی منطقه هیرکانی که به طرح «جایگزین جنگل‌داری» معروف است، به ایسنا گفت: بر اساس این طرح چنانچه پایداری اکوسیستم به ما اجازه دهد، برداشت چوب از جنگل خواهیم داشت اما برداشت چوب تنها از جنگل‌های دست‌کاشت صورت خواهد گرفت. محمدعلی فخاری افزود: در واقع طرح تنفس حد فاصل طرح جنگلداری گذشته و طرح جدید جایگزین است. طرح جایگزین در دو فاز تعریف شده که فاز اول نیمه‌تفصیلی یا مطالعات پایه آمایشی است. در این مرحله ابتدا توان اکولوژیک، اجتماعی و اقتصادی در سطح حوضه آبخیز بررسی و پس از آن کاربری‌های مجاز سازگار با محیط زیست و طبیعت مشخص و در نهایت در فاز دوم طرح تفصیلی- اجرایی در سطح حوضه آبخیز تهیه می‌شود. معاون دفتر جنگلداری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در ادامه با اشاره به اینکه جنگل‌کاری، گردشگری و اکوتوریسم ازجمله کاربری‌های سازگار با طبیعت است، تصریح کرد: طرح جایگزین با طرح جنگلداری گذشته تفاوت‌های اساسی دارد.

فخاری ادامه داد: از جمله این تفاوت‌ها می‌توان به رویکرد اکوسیستمی طرح جایگزین اشاره کرد. در طرح جایگزین سیاست سازمان جنگل‌ها استفاده از تمام ظرفیت‌ها و توان منابع طبیعی و حوضه آبخیز است نه صرفا بهره‌برداری چوبی از جنگل. در طرح گذشته یک دستورالعمل برای مدیریت تمام سطوح جنگل‌های شمال داشتیم اما در طرح جدید متناسب با توان اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی هر منطقه از جنگل‌های شمال برای آن برنامه‌ریزی کرده‌ایم. متاسفانه در طرح جنگلداری گذشته بین دستگاه‌های مسوول موازی‌کاری و چند مدیریتی وجود داشت که به نوعی می‌توانست به ناهماهنگی تعبیر شود اما قصد داریم که در طرح جایگزین یا طرح «مدیریت پایدارمنابع طبیعی منطقه هیرکانی» وحدت رویه ایجاد و سند راهبردی سالانه برای هر حوضه آبخیز تعریف کنیم. معاون دفتر جنگلداری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با بیان اینکه مبنای طرح مدیریت پایدار منابع طبیعی منطقه هیرکانی مدیریت پایدار جنگل است، گفت: جنگل باید گونه‌ای مدیریت شود که چرخه طبیعی خود را حفظ کند و پایداری اکوسیستم تضمین شود.

فخاری در پاسخ به این سوال که آیا در طرح جایگزین برداشت چوب از جنگل دیده شده است یا خیر، توضیح داد: طرح جایگزین با هدف تولید چوب تهیه نشده است. هدف این طرح بهداشت، اصلاح و پرورش جنگل است. چنانچه پایداری اکوسیستم به ما اجازه دهد، برداشت چوب از جنگل خواهیم داشت اما برداشت چوب تنها از جنگل‌های دست کاشت صورت خواهد گرفت و در جنگل‌های طبیعی تنها درختان شکسته و باد افتاده با هدف بهداشت جنگل برداشت می‌شوند.

وی در ادامه تاکید کرد: مهم‌ترین هدف سازمان جنگل‌ها در طرح «مدیریت پایدارمنابع طبیعی منطقه هیرکانی» پایداری اکوسیستم است و اگر توان اکولوژیک اکوسیستم به ما اجازه دهد در جنگل‌های دست‌کاشت اقدام به برداشت چوب می‌کنیم. در جنگل‌های طبیعی نیز اگر درختانی که ریشه‌کن شده‌ و شکسته‌اند جمع‌آوری نشوند تبدیل به منبعی برای حریق یا آفات می‌شوند بنابراین مانند طرح تنفس جنگل جمع‌آوری اینگونه درختان در دستور کار است. معاون دفتر جنگلداری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در پایان ضمن اشاره به اینکه در طرح جدید نقاطی که مستعد آتش‌سوزی و بیماری و آفات هستند شناسایی و برنامه‌های جداگانه‌ای برای آنها تدوین می‌شود، اظهار کرد: رویکرد ما در طرح مدیریت پایدار منابع طبیعی منطقه هیرکانی استفاده از ظرفیت جوامع محلی برای مدیریت جنگل است.