یارانه و حمایت در پیچ کسری بودجه
با نزدیک شدن به موعد آغاز بررسی لایحه بودجه 1400 در مجلس، به نظر می‌رسد اختلاف نظر نمایندگان با دولت بر سر منابع و مصارف بودجه، هر روز بیشتر می‌شود و در این میان به نظر می‌رسد، طبقات کم‌‌درآمد و اقشار ضعیف جامعه بار دیگر در این دعواهای سیاسی فراموش شده‌اند.
شرایط اقتصادی ایران در طول سال‌های گذشته به گونه‌ای پیش رفته که امروز بخش قابل توجهی از جامعه ایران برای گذران زندگی خود به حمایت‌های دولت احتیاج دارند. برخی برآوردهایی که اخیرا منتشر شده نشان می‌دهد که خط فقر شهری مانند تهران به مرز 9 میلیون تومان رسیده و این در حالی است که حداقل حقوق ماهانه همچنان در مرز سه میلیون تومان قرار دارد و به این ترتیب بخش مهمی از جامعه عملا زیر خط قرار گرفته‌اند. برای خروج از این شرایط یا نیاز به کاهش جدی قیمت‌ها خواهد بود که باتوجه به شرایط فعلی اقتصاد ایران و افزایش دایمی نرخ تورم عملا ممکن نیست یا باید سطح حقوق و درآمد به شکل قابل توجهی افزایش پیدا کند که با توجه به محدودیت‌های منابع اعتباری دولت و خطر رشد دوباره نقدینگی امکان پذیر نیست.
به این ترتیب تنها راه یا ساده‌ترین راه باقی مانده طراحی حمایت‌های دولتی از مردم و واریز یارانه‌های متفاوت به حساب آنهاست. این برنامه‌ها از سال‌ها قبل در دستور کار قرار گرفته و به طرق مختلف اجرایی شده‌اند. نخستین طرح جامعی که در اقتصاد ایران کلید خورد، توزیع کوپن میان اقشار مختف مردم بود که از دهه 60 و همزمان با جنگ تحمیلی کلید خورد و تا سال 1389 ادامه پیدا کرد.
پس از آن دولت اعلام کرد که با اجرای گام نخست هدفمندی یارانه‌ها، بخشی از نظام حمایتی در اقتصاد ایران را تغییر خواهد داد. به دنبال این طرح، قیمت بنزین افزایش یافت و منابع حاصل از آن، به عنوان یارانه نقدی به حساب سرپرستان خانوار واریز شد. مشابه همین برنامه در سال 98 انجام شد و دولت بار دیگر با افزایش قیمت بنزین، سبد معیشتی خانوار را طراحی کرد و درآمد حاصل از افزایش قیمت بنزین را به حساب سرپرستان خانوار واریز کرد.
با وجود این طرح‌ها حمایتی، میزان افزایش هزینه‌ها به شکلی بوده که عملا هیچکدام از حمایت‌های دولت، گره‌ای از زندگی مردم باز نمی‌کند. این در حالی است که دولت در سال‌های اخیر همواره با کسری بودجه مواجه بوده و حالا سوال اینجاست که تکلیف حمایت‌ها در بودجه 1400 چگونه مشخص خواهد شد.
کسری 300 هزار میلیارد تومانی در پیش است
در روزهایی که از تحویل لایحه بودجه سال 1400 به مجلس گذشته، موضوع تامین درآمدهای دولت، به چالشی جدی بدل شده و به نظر می‌رسد دولت هنوز پاسخ دقیقی به ابهامات مطرح شده از سوی کارشناسان نداده است. دولت پیش بینی کرده که 199 هزار میلیارد تومان نفت خواهد فروخت و میزان فروش روزانه نفت به 2.3 میلیون بشکه خواهد رسید. در کنار آن دولت حدود 200 هزار میلیارد تومان اعتبار نیز برای فروش اوراق در نظر گرفته است و تفریق این دو درآمد ناپایدار و نامشخص به کسری تراز عملیاتی بیش از 300 هزار میلیارد تومانی می‌رسد.
همانطور که قابل پیش‌بینی بود، چند روز پس از آغاز تحلیل‌ها، حالا نمایندگان مجلس نیز انتقادات جدی خود به لایحه بودجه دولت را آغاز کرده‌اند و همین امر احتمال تصویب نشدن کلیات بودجه را افزایش می‌دهد. علی رضا زاکانی – رییس مرکز پژوهش‌های مجلس – نقدی جدی به برنامه اقتصادی دولت وارد کرده است. او گفته: وقتی وارد مجلس شدیم یک جهت‌گیری‌هایی را اصرار داشتیم که مبتنی بر شناخت دقیقی بود که از عرصه داشتیم، اولین اشکالی که وجود داشت این بود که بودجه در سال 98 و 99 به‌شدت تورم‌زا بود و ثبات اقتصادی کشور را به هم زده بود و ما دو راه را پیش گرفتیم؛ یکی اینکه برای بعد از آن مثلاً در بودجه 1400 اشتباه بودجه سال 98 و 99 را تکرار نکنیم، یعنی بیش‌انگاری سمت درآمدها را به‌صورت افسانه‌ای در نظر گرفتند و بعد در مقابلش هزینه‌تراشی بزرگ را تحمیل کردند که منجر به یک نابسامانی در جهت کسری بودجه دولت شد و ارزش پول ملی افت کرد و یک نابسامانی بزرگ را در کشور شاهد بودید که مردم در عرض چند ماه عوارض آن را احساس کردند.
زاکانی درباره وضعیت کسری بودجه در سال‌های اخیر گفته: ما در بودجه سال 98، صدهزار میلیارد تومان کسری منابع داشتیم، در بودجه سال 99، دویست و هفتاد و سه هزار میلیارد تومان کسری بودجه داشتیم و این کسری بودجه‌ها از طرقی تأمین شد که غلط بود، مثلاً بودجه را برای اینکه امریکا احساس کند اثر تحریم‌هایش در سال 97 پایین‌تر رفته و بالا نبوده است بودجه را با یک میلیون و پانصد هزار بشکه نفت در روز با 50 دلار بستند، نگفتند اعدادی که برای فروش نفت در نظر گرفتیم یک شو است و حتی اگر بنا باشد که دشمن خواب و خیال به سرش نزند، از آن طرف ما خودمان خوابمان نبرد و هزینه معادل افزایش پیش‌انگاری منابع را لحاظ کنیم اما دولت این کار را کرد و 196 هزار میلیارد تومان کسری بودجه به بار آمد. سال 99 منابع نفتی بودجه با فروش یک میلیون بشکه در روز بسته شد که باز می‌دانستند که این ارقام مهیا نمی‌شود، لذا با خرج‌تراشی‌های متعددی که انجام دادند نه‌تنها بودجه را بالا بستند بلکه در طول سال هم هزینه‌های دیگری را حتی خلاف قانون تحمیل کردند و شرایط را به‌سمتی بردند که 273 هزار میلیارد تومان کسری بودجه تحمیل شد. برای جبران این ارقام به‌درخواست و نیاز دولت، پایه پولی را توسط بانک مرکزی بالا بردند و نتیجه‌اش این شد که مابه‌ازای این پایه پولی بالا، تورمی افسارگسیخته هم به مردم تحمیل شد.
این نماینده مجلس درباره پیش‌بینی‌ها از وضعیت بوده سال آینده نیز توضیح داده: اگر بودجه سال 98، حدود 96هزار میلیارد و بودجه سال 99، 273هزار میلیارد تومان با کسری همراه بوده است این لایحه بودجه 1400، حدود 330 هزار میلیارد تومان کسری دارد، از طرف دیگر بودجه را هم آمدند رتوش کردند، خیلی عجیب و غریب است این رویکرد، به عنوان مثال اعلام شد که منابع بودجه‌ای شرکتهای دولتی فقط 9 درصد اضافه شده و نسبت به رنج شیب صعودی سال‌های قبل کم شده است، بعد وقتی نگاه می‌کنید می‌بینید واقعیت به این شکل نیست. سوالی که وجود دارد این است؛ چرا با جامعه‌مان روراست نیستیم؟ چرا می‌خواهیم با اعداد بازی کنیم؟ این درحالی است که نخبگان جامعه متوجه می‌شوند.در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی دقتمان روی این است که نگذاریم تبعات سیاست‌گذاری‌های غلط به جامعه تحمیل شود و با گفتن «به‌به و چه‌چه» یک پولی در جیب مردم بگذاریم، از آن سمت یک پول درشت چندده‌برابری از جیب مردم‌برداریم.
انتقادات شدید زاکانی از وضعیت بودجه در حالی مطرح شده که حتی در صحبت‌های نمایندگان مجلس نیز وضعیت نظام پرداخت یارانه‌ها مشخص نیست. به بیان دیگر اگر بنا باشد کسری بودجه بیش از 300 هزار میلیارد تومانی به ثبت برسد، دولت چه منابعی برای یارانه دادن به مردم خواهد داشت. دولت تنها تصریح کرده که یارانه نقدی و سبد معیشتی خانوار همچنان پرداخت خواهد شد اما نه تکلیف ارز 4200 تومانی را مشخص کرده و نه خبری از طرح معیشتی تامین کالاهای اساسی مجلس است.
در چنین شرایطی صرف نظر از دعواهای سیاسی، باید دید مجلس و دولت برای اقشار کم درآمد چه راهکاری خواهند یافت. مجموع دو یارانه قطعی سال آینده برای هر نفر حتی به 100 هزار تومان در ماه نیز نمی‌رسد و این عدد در کلان شهرها حتی هزینه چند روز یک خانواده را نیز تامین نمی‌کند و با توجه به اینکه نه خبری از اصلاحات ساختاری در بودجه است و نه راهکاری برای مقابله با تورم پیشنهاد شده، باید دید چه سرنوشتی در انتظار بودجه با کسری 300 هزار میلیارد تومان و اقشار کم درآمدی است که به نظر پولی برای حمایت از آنها تدارک دیده نشده است.
