سهم بورس از تامین مالی پالایشگاه‌ها
بسیاری از پروژه‌های کلان حوزه انرژی کشور نظیر احداث پتروپالایشگاه‌ها، توسعه میادین نفت و گاز و احداث پتروشیمی‌ها به علت عدم آشنایی مدیران پروژه با ابزارهای تامین مالی جدید و تکیه بر روش‌های قدیمی با تأخیرهای قابل توجه چندساله مواجه هستند.
تأخیر در این پروژه‌های کلان علاوه بر ایجاد بی‌نظمی در طرح‌های توسعه‌ای کشور، موجب کاهش جذابیت اقتصادی طرح به دلیل کاهش نرخ بازده داخلی (IRR) به‌ازای هر سال تأخیر در بهره‌برداری می‌شود. فرآیند اجرا و تکمیل طرح‌های سرمایه‌گذاری در صنعت نفت کشور دارای دوره طولانی بوده که در بین سال‌های 1380 تا 1385 متوسط عدد 11 سال را ثبت کرده است.
این دوره زمانی بهره‌برداری از طرح‌ها در نیمه دوم دهه 80 تا حدود 15 سال افزایش یافت. از جمله عوامل مهم و تأثیرگذار بر دوره زمانی بلندمدت بهره‌برداری از طرح‌ها، عدم پیش‌بینی مسیرهای تأمین مالی بوده است. به‌طوری که اغلب پروژه‌ها با اتکای صرف به منابع بودجه یا تسهیلات صندوق‌های مختلف برنامه‌ریزی شده‌اند. همانطور که در تصویر یک نشان داده شده است، حدود 90 درصد تأمین مالی طرح‌ها در کشور با استفاده از تسهیلات بانکی و صندوق‌ها است، در حالی که در کشورهایی از جمله ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ژاپن، سهم تأمین مالی با استفاده از تسهیلات بانکی کمتر از 20 درصد است و بخش عمده تأمین مالی تکیه بر ابزارهای بازار سرمایه دارد.
منابع مالی کشور که در بخش فعالیت‌های غیرمولد در حال گردش هستند، می‌توانند ظرفیت مناسبی را برای تامین مالی حوزه انرژی فراهم کنند. در واقع فارغ از نوع الگوی تامین مالی، باید به ظرفیت‌ها و قابلیت‌هایی که در داخل کشور وجود دارد نگاه ویژه‌ای داشت. پتروپالایشگاه‌ها به عنوان بستر مناسب جهت نقش‌آفرینی در بازار انرژی آینده و ایجاد ارزش افزوده و رفع وابستگی به خام‌فروشی نفت در اولویت پیگیری تامین مالی موردنیاز جهت تکمیل پروژه‌ها قرار دارند. از آنجایی که احداث پتروپالایشگاه جزو پروژه‌های هزینه‌بر محسوب می‌شود لذا دولت به تنهایی توانایی تامین مالی این نوع طرح‌ها را ندارد و بایستی از دیگر ابزارهای تامین مالی نیز استفاده کرد. مقام معظم رهبری همواره بر هدایت نقدینگی به سمت تولید به عنوان یکی از عوامل مهم تقویت تولید و پیشرفت کشور تاکید داشته‌اند.
برای مثال در دیدار جمعی از تولیدکنندگان، کارآفرینان و فعالان اقتصادی در 28 آبان 1398 فرمودند: «سرمایه‌گذاری را تشویق کنید؛ چون سرمایه‌گذاری عمدتاً باید به وسیله بخش خصوصی انجام بگیرد. دولت صرفاً در آنجاهایی که بخش خصوصی یا نمی‌تواند یا رغبتی ندارد یا بازدهی برای بخش خصوصی ندارد می‌تواند سرمایه‌گذاری کند؛ سرمایه‌گذاری را بخش خصوصی باید انجام بدهد. بخش خصوصی هم امروز امکانات دارد؛ یعنی امروز پول در کشور کم نیست، این مساله هدایت نقدینگی را من یک بار دیگر هم در مرکز عمومی گفتم، خصوصی هم به مسوولان مکرّر گفته شده که ما این نقدینگی موجود را به سمت تولید هدایت کنیم.»
کمک به تامین مالی طرح‌های نیمه‌کاره پتروپالایشی کشور بستر جذابی برای مشارکت مردم و راهگشا برای این طرح‌های راهبردی است. امروزه جهت‌گیری بسیاری از طرح‌های پالایش نفت‌خام در دنیا به سمت احداث پتروپالایشگاه‌ها که با هدف تولید فرآورده‌های پتروشیمیایی از نفت‌خام هستند، معطوف شده است.
از مزایای ایجاد پتروپالایشگاه‌ها می‌توان به افزایش سودآوری و بالا رفتن توان رقابت در بازار فرآورده‌های نفتی، بی‌اثر کردن تحریم‌ها، کاهش هزینه‌های تامین خوراک، مدیریت یکپارچه و هماهنگی میان واحدها اشاره کرد. در سال‌های اخیر همزمان با پیشرفت دانش و فناوری ساخت مجموعه‌های چندمنظوره در صنایع مختلف در راستای افزایش بهره‌وری، یکسان‌سازی تولید مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است و در این میان ساخت پتروپالایشگاه‌ها به عنوان مصداقی از تجمیع واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اما با وجود این مزایای متعدد راه‌اندازی واحدهای پتروپالایشی در کشور با مسائلی روبرو است که از جمله مهم‌ترین آنها موضوع تامین منابع مالی است.
جذابیت سرمایه‌گذاری در طرح‌های پتروپالایشگاهی
پتروپالایشگاه‌ها به عنوان ابرپروژه‌های زیرساختی کشور جزو طرح‌های هزینه‌بر محسوب می‌شوند و دولت نمی‌تواند به تنهایی تامین مالی این طرح‌ها را انجام دهد. از طرفی با وجود قانون پتروپالایشگاه‌ها، حمایت‌های خوبی از طرح‌های ذیل این قانون انجام شده است که از جمله آنها می‌توان به تنفس خوراک، تخفیف خوراک، اجازه صادرات فرآورده‌های پتروپالایشی و مجوز تامین پایدار خوراک به مدت حداقل ۲۰ سال اشاره کرد.
در این بین مزیت تنفس خوراک موجب می‌شود پروژه تاسیس‌شده بلافاصله پس از بهره‌برداری، خوراک رایگان دریافت کند تا آنجا که مجموع هزینه سرمایه پروژه بازگشت داده شود. سپس هزینه خوراک به صورت اقساط یک وام ۸ ساله به صندوق توسعه ملی برگردانده می‌شود. همچنین تنفس خوراک با بازگشت کل سرمایه پروژه در سال اول بهره‌برداری نقش مهمی در بالا بردن حاشیه سود و جذابیت پروژه‌ها دارد به‌طوری که در یک پتروپالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای اعمال تنفس خوراک نرخ بازده داخلی را بیش از ۹ درصد ارزی بهبود می‌بخشد.
تامین مالی از بازار سرمایه پرسود برای مردم و راهگشا برای طرح‌ها
در سرمایه‌گذاری غالبا دو عامل میزان سود و مدت بازپرداخت آن بیش از سایر عوامل مورد توجه سرمایه‌گذاران قرار دارند، ضمن اینکه در شرایط کنونی، مردم تمایل دارند برای حفظ ارزش دارایی‌های خود بازاری را برای سرمایه‌گذاری انتخاب کنند که ضمن سودآوری بالا، خطر سرمایه‌گذاری بسیار کمی هم داشته باشد. نقدینگی اگر با طراحی سازوکارهای حساب‌شده به سمت پروژه‌های عمرانی و صنعتی کشور سوق داده شود تبدیل به نعمت نقدینگی می‌شود.
باتوجه به مزایای ذکرشده درباره طرح‌های پتروپالایشی، مشارکت مردم در تامین مالی این پروژه‌ها نه‌تنها سود قابل قبولی برای آنها دارد، بلکه مشکل تامین مالی طرح‌ها را نیز مرتفع می‌کند. طبق بررسی‌های انجام‌شده پروژه‌های پتروپالایشگاهی تعریف‌شده کشور از جمله مروارید مکران، شهید سلیمانی، لاوان، نگین مکران و پیشگامان سیراف در مجموع حدودا ۳۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری لازم دارند. بخشی از این سرمایه‌گذاری تاکنون در طرح‌ها انجام شده است. مطابق قانون پتروپالایشگاه‌ها حداقل به میزان معادل ۵/۴ درصد هزینه سرمایه کل پروژه باید با استفاده از بازار سرمایه تامین شود.
با توجه به گفته‌های رییس سازمان بورس مبنی بر اینکه سال گذشته ۳۰۰ هزار میلیارد تومان تامین مالی از طریق اوراق در بازار سرمایه برای دولت و سایر بازیگران شده است و تقریبا به همین میزان نیز شرکت‌ها افزایش سرمایه داده‌اند، تامین مالی این پروژه‌ها از بازار سرمایه امکان‌پذیر است. تامین مالی این طرح‌ها با استفاده از ابزارهایی نظیر «پذیره‌نویسی عمومی سهام شرکت در حال احداث طرح، ثبت و پذیرش شرکت سهامی عام پروژه، تشکیل صندوق سرمایه‌گذاری پروژه و نهایتا انتشار اوراق قابل تبدیل به سهام» امکان‌پذیر است. پذیره‌نویسی موفق شرکت تجلی به مقدار ۱۰۰۰ میلیارد تومان در بازار سرمایه که سود خوبی نیز برای خریداران آن به همراه داشت، از جمله نمونه‌هایی است که تکرار مشابه آن امکان تزریق نقدینگی به بخش مولد اقتصاد کشور را به همراه دارد.
جایگاه بازار سرمایه در تامین مالی پروژه‌ای پتروپالایشگاهی
بازار سرمایه در سال‌های اخیر شاهد افزایش معاملات بوده است و در حال حاضر بیش از ۳۷ میلیون کد بورسی فعال وجود دارد. از این‌رو بهره‌گیری از ظرفیت بازار سرمایه و بورس در هدایت نقدینگی، جمع‌آوری سرمایه‌های خرد مردمی و به‌کارگیری آن در پروژه‌های تولیدی از ظرفیت‌های بالقوه بازار سرمایه در کشور است که از آن استفاده نمی‌شود. در هفته‌های اخیر مجید عشقی رییس سازمان بورس اظهار کرده است که تامین مالی از بازار سرمایه ویژه بخش خصوصی از رویکردهای اولویت‌دار این سازمان در سال جاری است.
همچنین ایشان با اشاره به افزایش ۳ برابری انتشار اوراق شرکتی در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ تاکید کرد: «هدف ما این است تا منابع نقدینگی موجود در کشور را از طریق تامین مالی در بازار سرمایه، به سمت تولید هدایت کنیم.» با توجه به شرایطی که در بازار حاکم است سازمان بورس می‌تواند نقش پررنگی در تامین مالی پروژه‌ها ایفا کند و با فراهم آوردن بستر مناسب، میزان مشارکت مردمی در تامین مالی پروژه‌ای پتروپالایشی را افزایش داده و منابع موجود را جمع‌آوری کند و به سمت تولید مولد سوق دهد.
