استخراج معادن نفتی از نگاه دکتر «مصدق»
مهدی عسلی
معاون پژوهشی موسسه مطالعات بینالمللی انرژی
حزب توده ملیون به رهبری دکتر مصدق طرفدار سیاست امتناع از دادن امتیاز به هر کشوری تا پایان جنگ و روشنتر شدن وضعیت سیاسی و اقتصادی بینالمللی بود. مصدق در نطق خود در مجلس که در یازدهم آذر 1323 ایراد کرد، ضمن آنکه استخراج معدن نفت توسط دولت را ضروری شمرد در عین حال تصریح کرد که سیاست کشور باید سیاست موازنه منفی باشد و نه سیاست موازنه مثبت و منظور از سیاست موازنه منفی نیز آن بود که به هیچ یک از دولتها، نه همسایه شمالی و نه جنوبی و نه دولت امریکا امتیاز جدیدی داده نشود. وی در پایان نطق خود طرح تحریم اعطای امتیازات را به مجلس تقدیم کرد که بر اساس آن هیچ نخستوزیر و وزیر، و اشخاصی که کفالت از مقام آنها یا معاونت میکنند، نمیتوانستند راجع به امتیاز نفت با هیچیک از نمایندگان رسمی و غیررسمی دولتها مذاکراتی که اثر قانونی داشته باشد به عمل آورده یا قراردادی را امضا کنند. این طرح با اکثریت قاطع آرا به تصویب نمایندگان مجلس شورای ملی رسید. نتیجه منطقی سیاست موازنه منفی مصدق و ملیون طرفدار او اکتشاف و تولید نفت و گاز توسط ایرانیان و فروش نفت و گاز ایران به مشتریان بهجای اعطای امتیاز به شرق و غرب برای بهرهبرداری از
منابع نفت و گاز کشور و نهایتا ملی کردن نفت بود. هر چند در آن زمان کشور بهدلایل واضح ازجمله فقدان سرمایه مالی، نیروی انسانی متخصص و فناوری، توان مدیریت و بهرهبرداری از صنعت پیچیده نفت را نداشت اما این قانون در واقع زمینههای لازم برای ملی شدن نفت و اعمال حاکمیت کشور بر منابع خود را در آینده فراهم میکرد.
در هر حال طرح سیاست موازنه منفی عملا اصرار شوروی برای اخذ امتیاز نفت شمال را بیاثر کرد. در نتیجه سیاستمداران و نمایندگانی که پشتیبان این طرح بودند مورد شدیدترین حملات لفظی مقامات ذیربط شوروی مانند کافتارادزه و نمایندگان مجلس عضو یا طرفدار حزب توده و مطبوعات هوادار سیاست شوروی در ایران قرار گرفتند. حزب توده تظاهرات مختلفی نیز به طرفداری از اعطای امتیاز نفت به شوروی در تهران و شهرستانها به راه انداخت که در برخی شهرها مانند تهران و تبریز این تظاهرات در پناه زرهپوشها و کامیونهای شوروی انجام شده و با درگیریهای خشونتآمیز همراه بود. پس از تصویب طرح منع مذاکرات اعطای امتیاز نفت عملا مذاکرات مربوط به نفت نه تنها با دولت شوروی بلکه با کمپانیهای امریکایی و اروپایی نیز متوقف شد.