مهاجرت بینشهری بیشتر از مهاجرت روستا به شهر
انصاری: همچنان جاذبه مقصد و دافعه مبدا، علت اصلی مهاجرت در ایران است
گروه کلان آرمان گیوهچیان
«5 میلیون و 534هزار نفر از سال 85 تا 90 محل سکونت خود را ترک کردهاند.» این آخرین دادههای مرکز آمار است. آمار مهاجرت در ایران سالهاست که عجیب و غریب است اما هر بار باز هم ما را شوکه میکند. از میان این جمعیت مهاجر 81درصد از شهری به شهر دیگر و فقط 19درصد آنها از روستا به شهر رفتهاند. استانهای خوزستان، کرمانشاه، لرستان و سیستان و بلوچستان بیشترین تعداد جمعیت را بر اثر مهاجرت از دست دادهاند و در مقابل استان تهران، البرز و اصفهان پذیرای بیشترین مهاجر بودهاند. نکته جالب اینکه بیشترین مبادله مهاجر میان دو استان البرز و تهران است.
دکتر حمید انصاری، استاد دانشگاه تهران در تحلیل این اعداد و ارقام میگوید: «جمعیت فعال روستاها برای مهاجرت بسیار کم شده و هر کسی که توان این کار را داشته تاکنون اقدام به مهاجرت کرده است.» او در گفتوگو با «تعادل» علت حجم وسیع مهاجرت شهر به شهر را در شکاف توسعهیی استانهای کشور میداند و در مورد استان البرز نیز معتقد است که نقش واسطهیی برای دستیابی به موقعیت بهتر در تهران خالص مبادله مهاجر این استان را بالا برده است.
در جمعیتشناسی، مهاجرت به طور عام عبارت است از تغییر شهر یا آبادی محل اقامت فرد از یک نقطه به نقطه دیگر. با این تعریف، مهاجرت یکی از چهار عامل اصلی تغییر و تحول جمعیت بوده و به دلیل ماهیت خود میتواند علاوه بر تغییرات درازمدت و طولانی آثاری سریع و کوتاهمدت نیز در تعداد و ساختار جمعیت ایجاد کند. مهاجرت و چگونگی توزیع مجدد جمعیت در داخل کشور یکی از اساسیترین عواملی است که سیاستگذاران اقتصادی اجتماعی جامعه برای کنترل جمعیت و جهت دادن به جابهجاییهای جمعیتی و نیز هدایت جمعیت به سوی قطبهای اقتصادی به آن توجه دارند.
نیروی فعالی در روستاها نمانده است
طبق بررسیهای «تعادل» از آخرین گزارش مرکز آمار ایران در فاصله 85 تا 90 مجموعا 5534666 نفر محل سکونت خود را ترک کرده و در محلی غیر از محل اقامت قبلی خود ساکن شدهاند. از این تعداد در آخرین جابهجایی انجام شده محل اقامت قبلی چیزی حدود 92درصد معادل 5089354 نفر داخل کشور بوده است چیزی حدود 2درصد معادل 102519خارج از کشور بوده و باقی محل اقامت قبلی خود را ذکر نکردهاند. حمید انصاری، استاد دانشگاه تهران در گفتوگوی تحلیلی با «تعادل» رقم مهاجرت خارجی بین 2 تا 5 درصد را برای کشور ما طبیعی میداند و بیشتر از این مقدار مربوط به کشورهای درحال جنگ و بحرانی است.
از مجموع 102519 نفر مهاجری که محل اقامت قبلی خود را در آخرین جابهجایی خارج از کشور اعلام کردهاند 77درصد به نقاط شهری و 23درصد به نقاط روستایی کشور وارد و ساکن شدهاند. از مجموع 5089354 نفر که طی سالهای 85 تا 90 محل اقامت خود را در داخل کشور تغییر دادهاند 39درصد در بین استانهای کشور و 61درصد در داخل استانهای محل زندگی خود جابهجا شده و محل سکونت جدید انتخاب کردهاند. همچنین از مجموع 3103427 نفر که طی سالهای 1385 تا 1390محل اقامت خود را در محدوده استان محل زندگی تغییر دادهاند، محل اقامت قبلی 64درصد شهرستان محل سرشماری و 36درصد شهرستانهای دیگر استان محل سرشماری بوده است. بررسی مهاجران برحسب منشأ شهری یا روستایی نشان میدهد از مجموع 5089354 نفر محل اقامت قبلی 79درصد نقاط شهری و 21درصد نقاط روستایی بوده است.
از مجموع 4014856 نفر مهاجران که محل اقامت قبلی خود را شهر اعلام کردهاند 81درصد به سایر شهرها و 19درصد به نقاط روستایی وارد و ساکن شدهاند.
این عضو هیات علمی دانشگاه تهران اینگونه تحلیل میکند که مهاجران با منشأ شهری از شهرهای کوچک به بزرگ تغییر مکان دادهاند همچنین افزایش میزان مهاجرت شهر به شهر نسبت به روستا به شهر به این خاطر است که از قبل از انقلاب نیروهای فعال و جوان که توان کار داشتند از روستاها مهاجرت کردهاند و به همین دلیل امروزه در روستاها بیشتر کسانی ساکن هستند که توان فعالیت کمتری دارند یا از لحاظ احساسی وابستگی دارند. در حقیقت تاکنون هر کسی که توان مهاجرت داشته، ساکن شهرها شده و روستاها عموما کم جمعیت هستند و بیشتر مهاجران بین شهرها در حرکتاند.
ترجیح مردم به مهاجرت قدم به قدم
در فاصله سالهای 85 تا 90 مجموعا 3104327 نفر در داخل استان محل اقامت خود جابهجا شدهاند که این تعداد 56درصد مهاجران طی پنج سال مزبور را تشکیل میدهد. بررسی مهاجران جابهجا شده داخل استانها برحسب محل اقامت قبلی نشان میدهد 1983876 نفر در شهرستان محل سرشماری، محل سکونت خود را تغییر دادهاند و محل اقامت قبلی 1119551 نفر دیگر شهرستانهای استان مورد سرشماری بوده است.
در فاصله سالهای 85 تا 90 از مجموع مهاجران جابهجا شده در داخل استان محل سرشماری 69.5درصد محل اقامت قبلی خود را شهر و باقی روستا اعلام کردهاند.
از مجموع 2157545 نفر مهاجر داخل استانی که محل اقامت قبلی خود را شهر اظهار کردهاند 79درصد به سایر شهرستانهای استان محل زندگی خود و 22درصد به نقاط روستایی وارد و ساکن شدهاند.
همچنین از مجموع 915509 نفر مهاجر استانی که محل اقامت قبلی خود را روستا اعلام کردهاند 63درصد به نقاط شهری استان محل زندگی خود و 37درصد به دیگر نقاط روستایی محل زندگی خود وارد و ساکن شدهاند.
دکتر حمید انصاری در گفتوگو با «تعادل» افزود: اینکه داخل استانها بیشرین مهاجرت را دارد، موید نگاه فرهنگی است که افراد توان تطبیق محیط و شرایط فرهنگی با نقاط خیلی دورتر را ندارند و مهاجرت قدم به قدم را ترجیح میدهند. همچنین این مقدار مهاجرت روستایی هم از روستاهای کوچک به روستاهای بزرگ و نزدیک شهر است و به زودی خواهیم دید که این روستاها جزیی از بافت شهرها خواهند شد.
شکاف توسعهیی، علت مهاجرت بین شهرها
بررسی استانهای کشور از نظر مهاجرپذیری و مهاجرفرستی طی دوره زمانی مورد اشاره نشان میدهد که 13 استان از 31 استان کشور مهاجرپذیر بودهاند. یعنی خالص مهاجرت در آنها عددی مثبت است. سایر استانهای کشور مهاجر فرست بودهاند یعنی خالص مهاجرت در آنها منفی است. در بین این استانها البرز با 93693 نفر دارای بیشترین خالص مهاجرت و استان خوزستان با منفی 54530 نفر کمترین خالص مهاجرت را داشته است.
در بین استانهای مهاجرفرست به ترتیب استانهای خوزستان، کرمانشان، لرستان، سیستان و بلوچستان و فارس بیشترین تعداد جمعیت را بر اثر مهاجرت از دست دادهاند.
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در فاصله سالهای 85 تا 90 مجموعا 3971854 نفر در بین استانهای کشور جابهجا شدهاند که از این تعداد بیشترین مبادله جمعیتی مربوط به استان تهران است که 20درصد این مقدار را به خود اختصاص داده و کمترین مبادله هم مربوط به استان کهگیلویه و بویراحمد با 0.76درصد است.
از مجموع 198527 نفر مهاجران وارد شده 20درصد به استان تهران وارد شدهاند و پس از تهران استان البرز با 10درصد و استان اصفهان با 7درصد در رتبههای بعدی واردشدگان استانی را داشتهاند و کهگیلویه و بویراحمد نیز با 0.7درصد کمترین واردشدگان را از مهاجران داشته است.
دکتر انصاری علت مهاجرت بالا در استانهای فوق را نبود کار، درآمد و محرومیت میداند.
البرز همچنان پلی برای رسیدن به تهران
از مجموع واردشدگان به تهران بیشترین تعداد از استان البرز بوده است چراکه در این پنج سال 42265 نفر از استان مزبور به استان تهران مهاجرت کردهاند که 11درصد از کل مهاجران وارد شده به تهران بودهاند. همچنین بررسیها نشان میدهد که خارجشدگان از استان البرز نیز عمدتا به تهران مهاجرت کردهاند به طوری که از مجموع 99077 نفر که طی پنج سال مورد بررسی محل استان البرز را ترک کردهاند 43درصد به تهران و باقیمانده به سایر استانها مهاجرت کردهاند.
از مجموع مهاجران خارج شده از استانهای کشور 1985927 نفر طی سالهای 85 تا 90 بیشترین تعداد مربوط به استانهای تهران یعنی 20درصد، خراسان رضوی 6 درصد و خوزستان نیز همین میزان و کمترین هم برای استان کهگیلویه و بویراحمد با یک درصد بوده است.
این استاد گروه برنامهریزی و رفاه اجتماعی دانشگاه تهران در ادامه به «تعادل» میگوید: بزرگ شدن استان البرز را میتوان تحت نظریه متروپولیتنها توجیه کرد. این نظریه به ما میگوید افراد به شهرهای کوچکی که در اطراف شهرهای بزرگ قرار دارند مهاجرت میکنند و به واسطه این شهرهای اغماری به شهرهای مرکزی وارد میشوند. استان البرز از سالهای 40 این نقش را بازی میکرد و افراد با حداقل هزینه به این منطقه وارد میشدند و برای خود آلونکی میساختند تا با رشد اقتصادی به تهران ورود کنند.